Lezersrecensie
Een lange weg naar blijvende herinnering ...
De Duitse beeldend kunstenaar Gunter Demnig startte in 1996 het project ‘Stolpersteine’ (naar het Nederlands vertaald als struikelstenen), een blijvende herinnering voor slachtoffers van het naziregime. De in messing gegoten stenen liggen voor de huizen van weggevoerde burgers. Het ging Demnig niet alleen om de Joden maar om alle slachtoffers van de naziterreur. In elke steen staan de naam en geboortedatum van het slachtoffer gebeiteld, net als datum en plaats van deportatie en de bijna altijd onafwendbare dood. “Vermoord 15.2.1944 Auschwitz” staat er dan. Of “Vermoord 20.1.1943 Sobibór”. Geen benauwend, politiek correct “Overleden”, maar een onverbloemd: Vermoord! Zoals het is …
In zijn roman Blijf hun namen noemen balanceert de Noorse auteur Simon Stranger tussen feiten en fantasie.
Feit is de verbijsterende geschiedenis van de Rinnanbende, een Gestapo-eenheid in het Noorse Trondheim. De dan 27-jarige Henry Oliver Rinnan zwaait vanaf 1943 op duivelse wijze de scepter over de zogeheten Sonderabteilung Lola. Het hoofdkwartier zit aan de Jonsvannsveien 46, een door de nazi’s geconfisqueerde villa die al snel de gevreesde bijnaam “Bendeklooster” krijgt. Rinnan is persoonlijk verantwoordelijk voor het martelen en vermoorden van honderden mannen en vrouwen. Op het hoogtepunt bestaat zijn groep uit vijftig aanhangers, allen bereid de SS-ideologie te ondersteunen en uit te voeren.
Feit is dat Strangers Joodse schoonmoeder kort na de oorlog in dit huis wordt geboren en daar opgroeit tot ze zeven jaar is. Haar herinneringen zijn die aan een vrolijk spelend kind, dat net als haar zusje onwetend is van de wreedheden die eerder in de kelder plaatsvonden. De geheime plekken die ze ontdekken, de vreemde dingen die ze vinden, maken het alleen maar spannend. De toenemende zwaarmoedigheid van hun moeder kunnen ze niet plaatsen. Het is een even bizarre als discutabele wending dat Joodse overlevenden een huis betrekken met een huiveringwekkende geschiedenis als deze. Maar zoals gezegd, het zijn de feiten.
Feit is dat Rinnan na de capitulatie wordt opgepakt en de doodstraf krijgt. De nog beschikbare beelden van het proces met een zelfverzekerde, arrogante en minzaam lachende Rinnan zijn ronduit weerzinwekkend, net als de vrolijkheid bij de overige opgepakte leden van de Rinnanbende.
Hoewel het verhaal op zichzelf dus indrukwekkend genoeg is, koos Stranger ervoor via overpeinzingen zijn eigen denkbeelden te verwerken en te beschrijven. In een bijzonder vertelperspectief richt hij zich rechtstreeks tot de overgrootvader van zijn Joodse vrouw Rikke, een vertelwijze die doet denken aan Roel van Broekhovens VPRO-televisiebewerking van het boek HhhH (Laurent Binet). Verder probeert Stranger zich te verplaatsen in het karakter van Rinnan, een in basis onbeholpen, onzeker en dagelijks gepest kind met een groot minderwaardigheidscomplex, mede door zijn blijvende geringe lengte van 1.61 meter. Voer voor de nazi’s die hem eindelijk de zo gewenste macht en status kunnen geven. Opgetogen door hun erkenning en gesterkt in zijn allereerste uniform ontpopt Rinnan zich tot een zelfverzekerde en nietsontziende landverrader.
Stranger beschrijft het allemaal geloofwaardig en authentiek.
Een wonderlijke keuze van de auteur is het verbinden van de verhaallijnen in alfabetische volgorde. Op deze manier ontstaan binnen elk (letter)hoofdstuk willekeurig gekozen momenten, herinneringen, verklaringen, kleine filosofieën, soms maar een woord. Het is een bonte verscheidenheid binnen de tijdslijn van de beschreven tachtig jaar familiegeschiedenis. Zo kan de B voor het lieflijke Baby en Bolle Wangen staan of Besluit om te verhuizen, maar ook voor Barbarij en het Beton in de kelder van het Bendeklooster. De S van Scheiding of van Schäfer de herdershond, maar ook van Schreeuwen van doodsangst in de kelder. Het is even wennen, deze alfabetische en niet altijd chronologisch verlopende volgorde. Niettemin heeft elke beschrijving impact en een doel. Stranger bewijst bovendien ook over een vloeiende en beeldende schrijfstijl te beschikken. In prachtige, haast poëtische mantra’s geeft hij menig keer stof tot nadenken. Geen snotterverhaal, wel een met een beklemmende machteloosheid. Een verhaal dat als een sluipende moordenaar een muur van angst om je heen bouwt.
De boekomslag − in mooi sepia − had beter gekund. Waarom (deels) een stockfoto? Twee meisjes die met bakstenen spelen? Was dat de best beschikbare verwijzing naar struikelstenen? Waarom geen foto van de in Trondheim gelegde Stolperstein voor Hirsch Komissar, de overgrootvader bij wie deze familiegeschiedenis begint en die centraal staat in dit boek? Verder zou ook de toevoeging van een stamboom deze gekwelde familie hebben geëerd.
Blijf hun namen noemen, zegt de titel. Hoe doen we dat? Onder andere door dit soort boeken te blijven lezen en te koesteren in onze boekenkast, al moeten we door de opkomst van het e-book helaas een zekere mate van vergankelijkheid accepteren. Zonder twijfel is Demnigs kunstproject ‘Stolpersteine’ het beste en meest persoonlijke alternatief om blijvend recht te doen aan de slachtoffers. Van de huidige zeventigduizend gelegde stenen naar de circa zes miljoen is echter nog een lange weg te gaan, zeker omdat de kunstenaar ze eigenhandig legt en dus al zeventigduizend keer door de knieën is gegaan.
Mocht u ergens struikelstenen passeren, blijf dan even staan en lees de woorden. Het struikelen hoeft u niet letterlijk te nemen. Het is slechts symbolisch bedoeld, omdat u even door de knieën moet gaan en het hoofd buigen. In alle respect.
Met dank aan HarperCollins voor hun leesexemplaar.
In zijn roman Blijf hun namen noemen balanceert de Noorse auteur Simon Stranger tussen feiten en fantasie.
Feit is de verbijsterende geschiedenis van de Rinnanbende, een Gestapo-eenheid in het Noorse Trondheim. De dan 27-jarige Henry Oliver Rinnan zwaait vanaf 1943 op duivelse wijze de scepter over de zogeheten Sonderabteilung Lola. Het hoofdkwartier zit aan de Jonsvannsveien 46, een door de nazi’s geconfisqueerde villa die al snel de gevreesde bijnaam “Bendeklooster” krijgt. Rinnan is persoonlijk verantwoordelijk voor het martelen en vermoorden van honderden mannen en vrouwen. Op het hoogtepunt bestaat zijn groep uit vijftig aanhangers, allen bereid de SS-ideologie te ondersteunen en uit te voeren.
Feit is dat Strangers Joodse schoonmoeder kort na de oorlog in dit huis wordt geboren en daar opgroeit tot ze zeven jaar is. Haar herinneringen zijn die aan een vrolijk spelend kind, dat net als haar zusje onwetend is van de wreedheden die eerder in de kelder plaatsvonden. De geheime plekken die ze ontdekken, de vreemde dingen die ze vinden, maken het alleen maar spannend. De toenemende zwaarmoedigheid van hun moeder kunnen ze niet plaatsen. Het is een even bizarre als discutabele wending dat Joodse overlevenden een huis betrekken met een huiveringwekkende geschiedenis als deze. Maar zoals gezegd, het zijn de feiten.
Feit is dat Rinnan na de capitulatie wordt opgepakt en de doodstraf krijgt. De nog beschikbare beelden van het proces met een zelfverzekerde, arrogante en minzaam lachende Rinnan zijn ronduit weerzinwekkend, net als de vrolijkheid bij de overige opgepakte leden van de Rinnanbende.
Hoewel het verhaal op zichzelf dus indrukwekkend genoeg is, koos Stranger ervoor via overpeinzingen zijn eigen denkbeelden te verwerken en te beschrijven. In een bijzonder vertelperspectief richt hij zich rechtstreeks tot de overgrootvader van zijn Joodse vrouw Rikke, een vertelwijze die doet denken aan Roel van Broekhovens VPRO-televisiebewerking van het boek HhhH (Laurent Binet). Verder probeert Stranger zich te verplaatsen in het karakter van Rinnan, een in basis onbeholpen, onzeker en dagelijks gepest kind met een groot minderwaardigheidscomplex, mede door zijn blijvende geringe lengte van 1.61 meter. Voer voor de nazi’s die hem eindelijk de zo gewenste macht en status kunnen geven. Opgetogen door hun erkenning en gesterkt in zijn allereerste uniform ontpopt Rinnan zich tot een zelfverzekerde en nietsontziende landverrader.
Stranger beschrijft het allemaal geloofwaardig en authentiek.
Een wonderlijke keuze van de auteur is het verbinden van de verhaallijnen in alfabetische volgorde. Op deze manier ontstaan binnen elk (letter)hoofdstuk willekeurig gekozen momenten, herinneringen, verklaringen, kleine filosofieën, soms maar een woord. Het is een bonte verscheidenheid binnen de tijdslijn van de beschreven tachtig jaar familiegeschiedenis. Zo kan de B voor het lieflijke Baby en Bolle Wangen staan of Besluit om te verhuizen, maar ook voor Barbarij en het Beton in de kelder van het Bendeklooster. De S van Scheiding of van Schäfer de herdershond, maar ook van Schreeuwen van doodsangst in de kelder. Het is even wennen, deze alfabetische en niet altijd chronologisch verlopende volgorde. Niettemin heeft elke beschrijving impact en een doel. Stranger bewijst bovendien ook over een vloeiende en beeldende schrijfstijl te beschikken. In prachtige, haast poëtische mantra’s geeft hij menig keer stof tot nadenken. Geen snotterverhaal, wel een met een beklemmende machteloosheid. Een verhaal dat als een sluipende moordenaar een muur van angst om je heen bouwt.
De boekomslag − in mooi sepia − had beter gekund. Waarom (deels) een stockfoto? Twee meisjes die met bakstenen spelen? Was dat de best beschikbare verwijzing naar struikelstenen? Waarom geen foto van de in Trondheim gelegde Stolperstein voor Hirsch Komissar, de overgrootvader bij wie deze familiegeschiedenis begint en die centraal staat in dit boek? Verder zou ook de toevoeging van een stamboom deze gekwelde familie hebben geëerd.
Blijf hun namen noemen, zegt de titel. Hoe doen we dat? Onder andere door dit soort boeken te blijven lezen en te koesteren in onze boekenkast, al moeten we door de opkomst van het e-book helaas een zekere mate van vergankelijkheid accepteren. Zonder twijfel is Demnigs kunstproject ‘Stolpersteine’ het beste en meest persoonlijke alternatief om blijvend recht te doen aan de slachtoffers. Van de huidige zeventigduizend gelegde stenen naar de circa zes miljoen is echter nog een lange weg te gaan, zeker omdat de kunstenaar ze eigenhandig legt en dus al zeventigduizend keer door de knieën is gegaan.
Mocht u ergens struikelstenen passeren, blijf dan even staan en lees de woorden. Het struikelen hoeft u niet letterlijk te nemen. Het is slechts symbolisch bedoeld, omdat u even door de knieën moet gaan en het hoofd buigen. In alle respect.
Met dank aan HarperCollins voor hun leesexemplaar.
4
9
Reageer op deze recensie
Meer recensies van Anneke Gieling
Gesponsord
Deze thriller trekt je razendsnel mee in een complot met onbetrouwbare staatslieden met hun eigen agenda's, internationale conflicten en hoogoplopende bedreigingen voor de samenleving.
