Machineleren als metafoor voor bubbelmensen?

Hoofdpersoon van het boek is Klara, een Kunstmatige Vriend, een KV, een androïde. Ze is niet het nieuwste type dat in de winkel verkrijgbaar is, op het moment dat ze door Josie en haar Moeder wordt gekocht zijn er al nieuwere types. Maar Josie wil speciaal háár.

Klara is een slimme KV - ze neemt waar, ze leert, ze interpreteert. Ze heeft een basisprogrammering en leert van daaruit verder. Vanuit haar winkel door naar mensen en werkzaamheden te kijken. Bij Josie in huis ziet en hoort ze veel, ze ziet hoe mensen met elkaar omgaan, ze krijgt af en toe verantwoordelijkheid en leert initiatief nemen. Leren en haar best doen is waar ze voor geprogrammeerd is. Leren is lastig, ze heeft natuurlijk een beperkt inzicht in de hele complexe werkelijkheid om haar heen.
Ishiguro schrijft in de eerste hoofdstukken over hoe Klara rondkijkt in haar naïveteit. Het is een mooi geschreven stuk vol verbazing en nieuwsgierigheid. Ze heeft basiskennis, maar snapt veel niet of nauwelijks. Ze is intelligent, maar heeft geen invoelend vermogen - ze heeft wel ingeprogrammeerde vriendelijkheid. Wat ze leert wordt bepaald door wat ze toevallig ziet en hoort, ze probeert dat te interpreteren binnen haar beperkte referentiekader en trekt daaruit haar conclusies. Ze merkt dat invoelend denken en doen gewaardeerd wordt - ze doet daarvoor haar best.
Af en toe trekt Klara natuurlijk totaal verkeerde conclusies. Soms lijkt het dan alsof ze functioneert op het niveau van een kleuter, soms lijken het autistische trekjes. Soms heeft ze gelijk met haar observaties en trekt ze naief harde conclusies, soms zit ze totaal verkeerd. Het proces van machineleren wordt invoelend beschreven.

Dit leerproces van de naïeve KV maakt het geen kinderboek, zoals sommige besprekers het omschrijven. Ik zou bijna zeggen: integendeel. Isghiguro laat uitdrukkelijk zien hoe het referentiekader belangrijk is. Het bepaalt wat je kunt zien én heet bepaalt wat je daaruit concludeert. Dat geldt voor een kinderlijk-naïeve intelligentie als Klara maar niet minder voor 'gewone´ mensen – de meeste mensen realiseren zich dat nóg minder dan Klara.

Belangrijk voor Klara is de zon, de auteur schrijft het niet voor niets met hoofdletter. Voor Klara is zonlicht letterlijk 'voedsel´: met zonlicht laadt ze haar accu's op - het is haar programmering om het licht op te zoeken. Niemand legt haar uit dat het voor mensen anders is. Haar perceptie van de rol van de Zon helpt haar gebeurtenissen te verklaren die ze niet begrijpt. Ze gebruikt haar inzichten in een experiment dat toevallig een goed resultaat oplevert, haar beeld van de rol van de Zon wordt bevestigd. Ze vergoddelijkt zo de Zon en vindt mechanismen die het goed functioneren ervan beperken. Het wordt een (theo-)logisch systeem dat haar keuzes bepaalt.
In het boek volgt een crisis die veroorzaakt wordt door mensenkeuzes. Klara is daarin volgend, maar kan in de omstandigheden haar wereldbeeld bewaren. Of lezers het een gelukkig eind vinden, hangt natuurlijk af van hun referentiekader.

De lezer kan het boek op verschillende niveaus interpreteren – alleen al het feit dat dit kan is voor mij een indicatie van een complexiteit die écht goede boeken kenmerkt.
De oppervlakkige lezing is om het boek als een rechtlijnig vertelling te beschouwen. Misschien met de tieners Josie en Rick als hoofdpersonen en Klara als de onafhankelijke verteller. Je zou het ook kunnen lezen als een soort coming-of-age-boek van de namaak-jonge vrouw. Volgens mij doe je met beide het boek geen recht. Onontkoombaar komt je tot de conclusie dat het boek kinderlijk en oppervlakkig is. Volgens mij is het boek dat niet

Een andere mogelijkheid is een technologische interpretatie: het boek als een gedachteoefening in wat machine-leren betekent voor een Kunstmatige Intelligentie. Ik denk dat Ishiguro daar heel betekenisvolle dingen over zegt – misschien dat we over één of twee decennia zullen herkennen dat hij op sommige punten gedenkwaardige dilemma's en paradoxen heeft aangesneden. Of juist niet - dat is nu eenmaal altijd het leuke van sf. Deze lezing van het boek is volgens mij bevredigend.

Het verhaal prikkelde me voor een andere interpretatie. Die werd getriggerd door een discussie op facebook over Nostradamus' voorspellingen voor 2023. Wat is dat toch verbazend: mensen in onze tijd die hun toevlucht nemen tot astrologie, aura's, complottheorieën, wetenschap-ontkennende influencers, homeopathie, aliens en Atlantis, genezende stenen, handlezers en koffiegromkijkers, horoscopen en Linda-karakterologen, WEF en Wereldheersers en Vrijmetselaars, klimaat- en armoede- en discriminatie- en andere vormen van werkelijkheidsontkenners, Wicca, iriscopisten, Wijzen van Zion antisemitisme, platte aarde en holle aarde theoretici, maanlandingontkenners, en nog oneindig veel meer.. Met ingebakken vijanddenken, wij-en-zij-beelden, wappies en complotdenkers en woke en links-fascisten en rechts-fascisten.
Onze wereld als een emmer zeepschuim – kies maar in welke bubbel je wilt zitten.
Ik zie Ishiguro's lerende androïde Klara een metafoor voor het leren van mensen die in hun vooringenomenheid opgesloten zitten - al dan niet door eigen keuze, al dan niet bewust. Mensen die in hun bubbel informatie interpreteren binnen hun onvolledige of zelfs foute referentiekader. Opgesloten in hun eigen Zonnecultus. Ik zie hoe het boek beschrijft hoe dat waarnemen leidt tot 'logische' conclusies en tot 'rationeel´ handelen – alles binnen de eigen context maar bij objectieve waarneming van buitenaf verdrietig vooringenomen. Hoewel: bestaat er zoiets als objectieve waarneming van buitenaf? En als het een keer toevallig goed afloopt, wordt dat gezien als een bevestiging van de onzin. Hoewel, was het toevallig? Bubbeldenken is zelfbevestigend.

Ongetwijfeld biedt het boek meer lagen van interpretatie. In ieder geval bracht het mij op veel niveaus aan het nadenken en als een boek dat kan doen, dan is het een goed boek!
Stilistisch is het goed geschreven, het leest makkelijk weg. De schijnbare eenvoud brengt je in verleiding om er snel doorheen te lezen - neem de tijd om het boek af en toe opzij te leggen en even na te denken. Het boek doet iets.

Al met al: voor mij een topper.