Meesterlijk of Vertilt

De Welwillenden ( Les bienveillantes) van Jonathan Littell (1967, New York,USA) is niet een boek wat je even op een doelloze zaterdagmiddag wegkopt. Niet door de omvang, maar ook niet door het zware onderwerp.

Littell's roman beschrijft de memoires van Max Aue, tegenwoordig directeur van een kantfabriek in Frankrijk, maar 60 jaar daarvoor een meedogenloze SS-beul die tussen 1940 en 1944 in Polen, de Oekraïne, de Kaukasus, Rusland en Berlijn een bloedige hand had in de Jodenvervolging.
Nauwgezet en niets verhullend neemt Aue je mee in zijn herinnering, droog, emotieloos en klinisch. Aue weigert zichzelf te zien als dader, zonder de neiging ook maar iets te ontkennen, maar ziet zichzelf als mens. Een mens die menselijkerwijs "toevallig" aan de foute kant terecht kwam te staan.

" 'Het werkelijke gevaar, vooral in onzekere tijden, dat zijn de gewone mensen die samen een staat vormen. Het werkelijke gevaar voor de mens dat ben ik, dat bent u,' weet Aue, 'U zou toch in staat moeten zijn tegen uzelf te zeggen dat u ook zou hebben gedaan wat ik deed. De moderne geschiedenis heeft intussen afdoende bewezen dat vrijwel iedereen in een bepaalde combinatie van omstandigheden doet wat hem wordt opgedragen. U hebt misschien meer geluk gehad dan ik, maar dat maakt u nog niet tot een beter mens.' "

Max Aue is overigens een fictief personage, die opereert in een verder realistische en historisch juiste omgeving.

Max Aue stuurde de jacht op Joden, partizanen en communisten in de veroverde gebieden in het Oosten waar de Einsatzgruppen voor het plan van de endlösung vreselijk huis hield en duizenden de dood vonden, was bij de slag om Stalingrad, organiseerde in de Berlijnse administratie als vertrouweling van Himmler de Holocaust, ging op inspectiebezoek in Auschwitz en was bij de Führer in z'n bunker.
pagina na pagina kruipt de horror de lezer onvermijdelijk onder de huid, omdat de klerk in Aue de wreedheden even koel, gedetailleerd en nauwkeurig op papier zet als de troepenbewegingen en de oorlogsevolutie. Ook doet hij secuur verslag van zijn eigen gemoedstoestand. De angstdromen en koorts- en braakaanvallen nemen samen met de gruwel toe, en gestaag bladdert het fineerlaagje af van de intellectuele jurist die Hegel gelezen heeft, Flaubert bewondert en Tertullianus citeert. Aue is een moedermoordenaar en incestpleger die zichzelf uit boete voor een onverwerkt verleden tot homoseksualiteit dwingt, en die op het slagveld rondloopt met een mijnenveld in zijn hoofd. Zo houden de steeds heftiger doldraaiende Aue en de gestaag krankzinniger dimensies aannemende Holocaust elkaar een bolle spiegel voor.

In de overpeinzingen en gedachtenspinsels van Aue smokkelt Littell ook een coherente visie op het raadsel van de hyperventilerende Naziwreedheid: hoe kon die huizenhoge horror in godsnaam in zoveel mensen tegelijk ontkiemen? Aan het begin van zijn avonturen predikt de al te menselijke Aue nog een zekere omzichtigheid: 'Als wij onrecht pleegden, dan dienden we daarover na te denken en vast te stellen of het noodzakelijk en onvermijdelijk was.' Ook kijkt hij met lichte verbijstering naar zijn eigen bezigheden: 'Welk weldenkend mens had ooit kunnen vermoeden dat men uitgerekend juristen zou inzetten om mensen zonder vorm van proces te vermoorden?' Hij meldt in een gesprek onder collega's zelfs problemen te hebben met de vernietiging van het Joodse volk. Maar algauw leidt de onophoudelijke confrontatie met de dood tot een doffe en berustende wrangheid, en volhardt hij in het doodslaan, wegens woorden-van-de-Führer-die-wetten-zijn en praktische bezwaren. In de oorlog verliest de burger 'het recht om niet te hoeven doden. Niemand vraagt naar je mening. De man die aan de rand van een massagraf staat, heeft er meestal net zo min om gevraagd daar te zijn als de man die, dood of stervend, onder in dat graf ligt.' Aue vereenzelvigt zich met het systeem en gaat op in een totalitaire machine die op massale schaal horror produceert.

Het boek wordt door vele critici een monumentale status toegedicht. en ook ik kan onderschrijven dat er elementen in het boek zitten die recht doen aan die status. Maar ook is het een boek dat niet pakt. van een grote afstand kijk je toe naar een verschrikkelijk donkere periode zonder maar ergens iets van emotie. Dit is naar ik begrijp ook de bedoeling van Littell, Niet oordelend, maar klinisch beschrijven hoe Aue terugkijkt op zijn leven. Ik ben er nog niet uit of het meesterlijk is of dat Littell zich heeft vertilt.