Lanoye's Verdriet van België

Alex Desmedt (what’s in a name) begint de roman met “Ik had me de dag waarop ik word begraven heel anders voorgesteld.” Hij is teleurgesteld dat hij geen begrafenis krijgt welke zijn belangrijke rol in de Antwerpse theaterwereld recht doet. Zijn oudere broer Rik, amai, het is logisch dat hem geen eer ten deel viel. Die collaboreerde dan ook openlijk met de nazi’s. Hij was medeoprichter van de SS in Vlaanderen. Maar Alex? Hij was nota bene getrouwd met steractrice Lea Liebermann, een Jodin. Wat kon men hem dan verwijten? “Ze klagen in mij de daden aan van mijn broer. Omdat die er tegen dan zelf niet meer zal zijn.”
Rik is een gevierd dirigent die internationaal successen viert als de nazi’s aan macht winnen. Moeiteloos sluit hij zich bij de partij aan die binnen afzienbare partij Duitsland in haar greep heeft. De Duitse bezetting van België beschouwt hij als een zegen. Eindelijk kan er orde op zaken worden gesteld in de chaos die de Belgische samenleving kenmerkt. Dankzij Rik promoveert Alex tot “directeur-generaal der Koninklijke Theaters van Antwerpen”. Zijn vrouw Lea mag niet meer optreden, en ook vaste decorontwerper Sol Schneider dient hij te ontslaan.

“ ‘Wat een jodenstreek van die moffen,’ lachte hij (EW: Sol) bij zijn laatste bezoekje aan onze Bourla, ook voor hem verboden terrein.” (In tegenstelling tot Nederland golden er in de Belgische steden en provincies lokale geboden en restricties. Zo moesten de Joden in Antwerpen hun ster letterlijk zelf kopen.)

Alex Desmedt voelt zich tekortgedaan. Na de oorlog heeft men zelfs
geprobeerd hem te veroordelen vanwege heulen met de bezetter! Gelukkig heeft hij die straf kunnen ontlopen. De draaischijf is zijn monoloog waarin hij aan de hand van de ‘feiten’ de lezer vraagt begrip voor hem op te brengen. Daarbij verschuilt hij zich achter manieren om zijn geweten te sussen.

“Je moet alles altijd in zijn context durven zien en het verleden nooit beoordelen met maatstaven van vele jaren later.” Of: “Op een bepaald moment zijn de raderen waarin je verstrikt geraakt te robuust en is de machine die jou verslindt te machtig.” En: “Ik geloof in de kracht van vergeten. Ik wel.”

De titel van het boek heeft betrekking op de draaischijf die werd aangebracht in de Koninklijke Schouwburg in Den Haag. Die moest het pronkstuk worden van het Deutsches Theater in den Niederlanden. Ten gevolge van een staking in de Nederlandse culturele sector krijgt Alex de opdracht het ding in gereedheid te brengen. Maar er zijn meer draaischijven in deze roman. Zo is Alex de draaischijf tussen zijn SS-broer Rik en zijn Joodse echtgenote Lea. Antwerpen is de stad waar alles, ongeacht de omstandigheden, door moet draaien. Zoals in Nederland ‘het gehele volk’ in het verzet zat, zo collaboreerden ‘alle Belgen’. Nog altijd is er geen verzetsmuseum in België, zijn er geen straten naar verzetslieden vernoemd, terwijl menig avenue, allee of boulevard de naam van notoire collaborateurs draagt. Wil, de bekroonde roman van Jeroen Olyslaegers, geeft een bijzonder inkijkje in die wereld van collaboratie. De draaischijf en Wil versterken elkaar.
Zelf noemt Lanoye De draaischijf ‘mijn Verdriet van België’ naar het gelijknamige boek van Hugo Claus. Al speelt ook in De draaischijf ontluistering, verwarring en collaboratie een rol, zo complex als Claus’ meesterwerk is het boek niet. Buiten een interessant verhaal dat op historische gebeurtenissen en personen is gebaseerd, heeft Lanoye met De draaischijf een zoveelste stilistisch kunststukje afgeleverd.