Een actueel basiswerk over politiek

Reset is een politiek basiswerk dat mijn kijk op de wereld en op democratie verhelderde. Het is geen saai boek. In vele taboes wordt het mes gezet. De positief discriminerende quota, de burgerpanels, de fictie van het wereldburgerschap, ja zelfs de mensenrechten. Kortom, geen geschikte lectuur als je in je comfortzone wil blijven.
Ik vermeld de belangrijkste elementen en de items die me het meest aanspreken.
Elchardus vertrekt van de vaststelling van een aantal ontwikkelingen in de wereld waarbij staten een deel van hun soevereiniteit hebben afgestaan aan multinationals en internationale organisaties. Hij spreekt van een machtsverschuiving van democratische staten naar niet-democratische multinationals en bureaucratieën. De globalisering in de jaren tachtig en negentig heeft de volkssoevereiniteit (= bestuur van, voor en door het volk) ten dele ondergraven, en de crisisgevoeligheid van de wereldeconomie doen toenemen.
Het ongereguleerd en snel verplaatsen van kapitaal bleek ontwrichtend te werken, wat gevoeld wordt door de overheden die nog maar weinig in de pap te brokken hebben.
Daarnaast bleek ook het ongereguleerd verplaatsen van mensen ontwrichtend, wat gevoeld wordt door de mensen en de kiezers. Voor hen zijn illegale migratie, vluchtelingenstromen en de problemen met de opname van nieuwe bevolkingsgroepen concreet voelbaar. Daarom speelt in Europa migratie een doorslaggevende rol in het zoeken naar een nationale eigenheid.

In deze context stelt Elchardus de vraag: hoe kunnen we naar een vreedzame wereld met meer welvaart, welzijn en vooruitgang; hoe kan de democratie worden hersteld; hoe is een ‘reset’ van de democratie mogelijk. Gaan we verder naar een wereld georganiseerd als een onbegrensde markt waarin het winststreven bepalend is. Of gaan we naar een wereld van natiestaten waar burgers proberen greep te krijgen op het leven.
Elchardus meent dat herstel van reële democratie maar mogelijk is dicht bij de mensen, in gemeenschappen, in natiestaten. (Hyper)globalisering en volkssoevereiniteit zijn onverzoenbaar. De echte wereldburgers zijn momenteel in feite de internationaal opererende bedrijven en de grote spelers van de financiële sector. Elchardus pleit voor gemeenschapsdenken, voor een communautaire kijk op de wereld. Het individu leeft in een gemeenschap/communauteit, met een verleden en een project in de toekomst. Gekenmerkt vaak door sociale binding en culturele verwantschap. Alleen via de gemeenschap kan het individu zijn greep op de wereld terugvinden. Het is een pleidooi voor meer verbondenheid, voor een communautair individualisme, tegen extreem individualisme. Niet als doel, wel als middel – het enige – om individuen handelingsbekwaamheid, vrijheid en waardigheid te geven.
Dit stelt Elchardus tegenover de globalistische logica die gemeenschapsdenken als achterlijk wegzet. Die logica - universalisme - leidt immers naar een sterk bevooroordeelde houding tegenover andere culturen en is eigenlijk een vorm van agressie : kolonialisme, beschavingsdrang, bekering, censuur, invasie, vernieling van samenlevingen ter verspreiding van democratie en mensenrechten… Het gemeenschapsdenken daarentegen impliceert het aanvaarden van de grote variatie in waarden, normen en rechtsordes in de wereld.

Mensen willen meer greep krijgen op leven en wereld. Ze zoeken daartoe naar wat hen kan binden, naar vormen van collectieve identiteit. . We zijn loyaal naar de mensen en de plekken waar we van houden. Je kan je bijvoorbeeld identificeren met je familie, stad, Vlaanderen, België, Europa. Zo’n collectieve identiteit geeft je aarding, een basis waarmee je verder kan.
Voor heel wat mensen sluiten lokale, nationale en Europese identiteit elkaar niet uit. Uiteraard voelen we ons niet even sterk verbonden bij al de collectiviteiten waarvan we lid zijn of ons lid voelen. Dat kunnen gerust verschillende identiteiten zijn. Wat de collectieve identiteiten gemeenschappelijk hebben is dat zij gepaard gaan met gevoelens, verbondenheid, gedeelde ideeën en belangen, herinneringen en toekomstplannen.
In de laatste vijfhonderd jaar waren er drie grote collectieve identiteiten: religie, klasse en natie. De klasse-identiteit lijkt in de wereld steeds verder weg. De religieuze identiteit is belangrijk in landen als India en de V.S. en zeker ook in de moslimlanden waar de invloed van religieuze identiteit sterk groeit.
In Europa en ook elders in de wereld werd de nationale identiteit intussen heel belangrijk. Het is opvallend hoe vandaag het verschil tussen (meer) inclusief en (meer) exclusief nationalisme de politieke strijd bepaalt : in de V.S. de inclusieve nationalist Joe Biden tegenover de exclusieve nationalist Donald Trump, in Frankrijk Macron versus Le Pen, in Nederland de VVD van Rutte versus de PVV van Wilders. En in Vlaanderen? De vroegere vormen van gemeenschapsdenken – christendemocratie en sociaaldemocratie – bleken niet meer in staat een beleid te voeren dat gestoeld is op gemeenschapsdenken. Het inclusief nationalisme van de NVA versus het exclusief nationalisme van Vlaams Belang hebben op dat vlak hun plaats ingenomen.
Een belangrijke verklaring voor deze ontwikkeling ligt in hetgeen de mensen zien en voelen van de globalisering, namelijk de problematische consequenties van massamigratie.
Over de wenselijkheid van die migratie was er geen ruimte voor debat, integendeel. De bevolking werd opgesplitst in de moreel superieuren en de moreel inferieuren, de verdraagzamen en de racisten, de geëvolueerden en de bangen. Op die manier werden de zorgen van velen meteen afgevoerd en dus kwamen zij terug via de stembus, en schreeuwerig, via de sociale media. Uit onderzoeken blijkt dat in Vlaanderen en Nederland een meerderheid van de mensen wel degelijk houdt van diversiteit, maar het moeilijk heeft met grootschalige migratie van moslims. Het gevoel van incompatibiliteit en bedreiging tussen moslims en niet-moslims is overigens wederkerig. Er is een grote mate van onbehagen.
Toch zijn de levenswijzen van moslims en niet-moslims niet onverzoenbaar. Om daarin te slagen is echter een radicaal ander migratiebeleid nodig. Elchardus gaat uitvoerig in op de implicaties van gemeenschapsdenken voor beleid inzake migratie. Essentieel is dat er een einde wordt gemaakt aan de massale illegale immigratie. Dat is trouwens de enige mogelijkheid om het asielrecht te redden. Nu verdrinken de echte asielzoekers (figuurlijk en soms ook letterlijk) in de door mensensmokkelaars georganiseerde transporten. In de realiteit echter moedigen de Europese landen de illegale migratie net aan, terwijl zij zouden moeten investeren in de ontmoediging van illegale migratie via zowel positieve prikkels (ontwikkeling) als negatieve prikkels (grensbewaking).
Om dat aan te pakken zijn grenzen geen perfect maar wel werkbaar middel. Geen grenzen om ons af te sluiten van de buitenwereld, maar om de integriteit en het wezenlijke van de gemeenschap te beschermen, voor een werkbare gemeenschap. Je krijgt maar een werkbare gemeenschap als de burgers daadwerkelijk een natie vormen, voldoende gemeenschap vormen om lotsverbondenheid te ervaren en onderling solidair te zijn. Grenzen zijn de voorwaarde van diversiteit. Zij vloeien voort uit diversiteit en laten deze bloeien. Dat gemeenschappen divers en inclusief horen te zijn is voor Elchardus vanzelfsprekend.
We beleven een crisis van de democratie. Veel mensen krijgen een afkeer van de politiek, wantrouwen politici, voelen aan dat hun stem niet gehoord wordt, dat de kiezers buitenspel gezet worden. Terwijl een gemeenschapsdemocratie nu net een democratie is die vertrouwen zou moeten hebben in de kiezer. Democratieën werken pas echt goed als kiezers kunnen signaleren wat misloopt, via verkiezingen corrigerend kunnen optreden, en als de politiek verantwoordelijken daar voldoende rekening mee houden.

Voor Elchardus zijn verkiezingen de essentie van democratie. Ieder persoon ongeacht ras, religie, geslacht, seksuele geaardheid,.. heeft een gelijke stem en gelijke rechten. We moeten terug naar een democratie van de kiezers, waarin elke burger een evenwaardige stem heeft, het zogeheten democratisch burgerschap. Daarbij dient weliswaar altijd rekening gehouden te worden met minderheden maar die mogen het beleid niet bepalen.

Het is in elk geval duidelijk dat Elchardus geen hoge pet op heeft van burgerplatforms. Hij ziet dat als marketingoefeningen, handige instrumentele communicatie die de burger de indruk geeft dat er wel naar hem geluisterd wordt. Elchardus beschouwt ze als een legitimerend laagje democratisch vernis. Hierbij past wel enige nuancering, vind ik. Sommige vormen van burgerparticipatie – bijvoorbeeld adviesraden - kunnen tussen twee verkiezingen een waardevolle aanvulling zijn in het democratisch proces, als ze althans het primaat van de politiek niet in het gedrang brengen.

We leven in een wankele wereld en een wankele democratie. Met zijn boek geeft Elchardus enige vastigheid en perspectief. Het is een echte aanrader voor wie zich wil beraden over diverse aspecten die met democratie te maken hebben. Meer zelfs, zoals Rik Van Cauwelaert schreef in De Tijd : “Reset is een van de belangrijkste politieke boeken van de afgelopen decennia.”

(dit is een bewerking van mijn meer uitvoerige en meer persoonlijke bespreking)