Een kameleon

Mijn eerste kennismaking met het werk van Jan Brokken betrof ‘Stedevaart’, een van zijn recentere boeken. Ik was er zo enthousiast over dat ik vervolgens ook ‘In het huis van de dichter’ en ‘De kozakkentuin’ las, twee boeken die elk over een bijzondere vriendschap gaan, respectievelijk die tussen Jan Brokken zelf en de Russische pianist Youri Egorov en die tussen Alexander von Wrangel en schrijver Fjodor Dostojevski. Inmiddels had ik ook ‘Baltische zielen’ aangeschaft, maar dat bleef bijna een jaar ongelezen in de kast staan. Vorige maand echter pakte ik het na lang dralen op.

Volgens de omslag kreeg Annejet van der Zijl, zelf ook een literaire non-fictie schrijfster er ‘kippenvel van. Zó indrukwekkend.’ Toch viel het boek bij zijn verschijning in 2010 niet echt op, pas na een lovende recensie van René Moerland in NRC/Handelsblad - ‘Jan Brokken portretteert 27 Baltische zielen, brengt ze met veel gevoel tot leven en zet ze in een intens, betoverend licht’ – begon het goed te lopen. Ook in Frankrijk oogstte het veel lof, getuige het citaat uit Le Figaro ‘Een parel in zijn genre. Schitterend geschreven.’ Het boek is inmiddels, ik heb de zesentwintigste druk uit 2022, veelvuldig vertaald.

Ik besluit de vijftien verhalen in random order te lezen en omdat schilder- en beeldhouwkunst mijn interesse heeft begin ik met het verhaal over Mark Rothko, die bij zijn geboorte nog Marcus Rothkowitz heet.
In de trein naar naar Daugavpils, de geboorteplaats van Rothko ziet Brokken als hij uit het raam kijkt
‘twee overheersende kleuren: het rood van de hemel en het groen van de bossen. Het rood is gloedvol en doortrokken van schimmige halftinten, het groen wordt door het bruin-zwart van de takken onderbroken. Het zijn vlakken die ik zie, boven- en ondervlakken; tegenstellingen die elkaar nodig hebben - de hemel wordt pas hemel wanneer er ook een aarde is, het rood wordt roder door het donkere ondervlak.
Een schilderij glijdt voorbij, een nooit eindigend schilderij, krachtig en verontrustend, verstild en diepzinnig. Een schilderij van Rothko.’
Gedurende zijn leven raakte Mark Rothko steeds verder ontworteld, hij verloor eerst zijn vaderland, Letland, daarna zijn vader en tenslotte ook nog zijn geloof, het Joodse. Zijn kunst definieerde hij als ‘een onbekend avontuur in een onbekende ruimte’. Dat avontuur eindigde na een gekweld bestaan met een zelfmoord.
In 1991, twintig jaar na zijn dood, was hij in zijn geboorteplaats nog volledig onbekend, niemand kende hem van naam of had van zijn schilderijen gehoord. Weer twintig jaar later is dat volstrekt anders, hij wordt dan gezien als ‘de grootste schilder die Letland heeft voortgebracht’.

Dertien verhalen verder neemt Brokken ons mee naar Estland, waar in Mõisamaa het gelijknamige zomerhuis van de familie von Wrangel staat. Alexander Jegorovitsj von Wrangel is de hoofdpersoon uit De kozakkentuin, hij wordt als officier van Justitie te Semipalatinsk de grote vriend van Dostojevski die daar noodgedwongen als banneling verblijft.
Drie generaties later wordt in Mõisamaa Lotti geboren. Na allerlei omzwervingen, zo moet ze als dertienjarige in 1939 halsoverkop haar geboorteland verlaten komt Lotti in 1947 in Nederland terecht. Ze maakt er carrière in de modewereld. In 1948 wordt in Amsterdam haar dochter Karin geboren.
Via Karin komt Jan Brokken aan zijn verhaal over de familie von Wrangel. Net als Jan volgt ook Karin een opleiding aan de School voor de Journalistiek in Utrecht, zij zit een jaar onder hem. Hij leert haar kennen als een uitbundige meid die drumt in een rockband.
Ruim veertig jaar later neemt Karin ineens contact op met Jan, ze heeft via-via gehoord dat hij een boek aan het schrijven is over de Baltische landen. Ze vertelt hem dat ze drie keer een bezoek heeft gebracht aan Estland, de eerste keer alleen, de tweede keer samen met haar moeder Lotti en de derde keer met haar moeder en haar oom Olaf.
‘Na hun beider dood verzamelde Karin honderden brieven, documenten en foto’s van de familie von Wrangel zu Ludenhof.
Op een winterse middag gaf ze die allemaal aan mij, met inbegrip van de koopakte van landhuis Kernu.
Een maand later begon ik aan mijn tocht van Nõmme naar Mõisamaa.’

Het voor mij mooiste verhaal heb ik zonder het te weten voor het laatst bewaard. Het gaat over de Roman Kacew, geboren in Vilné, het huidige Vilnius, en gestorven in Parijs. Uitgeweken naar Frankrijk, waar hij zich Romain Gary noemde maakte hij naam als schrijver. Hij publiceerde ook nog onder de namen Shatan Bogart en Emile Ajar.
Gary omschreef zijn turbulente leven en het onvermijdelijke einde daarvan als ‘Er was eens een kameleon. Ze zetten hem op het groen en hij werd groen, ze zetten hem op het blauw en hij werd blauw, ze zetten hem op een plak chocolade en hij werd chocola, en toen zetten ze hem op een plaid met een Schotse ruit en spatte hij uit elkaar.’

Baltische zielen is rijkelijk voorzien van foto’s - deels van Brokken zelf zoals blijkt uit de fotoverantwoording -, een gedetailleerde landkaart waarop alle plaatsen die aan bod komen keurig ingetekend zijn, een uitgebreid overzicht van literatuur en bronnen en een register.
Tijdens het lezen bekruipt me het gevoel dat de verhalen net als in Stedevaart eerst afzonderlijk zijn gepubliceerd, in bijna alle wordt namelijk uitvoerig stilgestaan bij de talloze machtswisselingen met al haar gevolgen. De Baltische staten zijn veelvuldig heen en weer geslingerd tussen periodes van overheersing en onafhankelijkheid.
Het boek had wat mij betreft nog een zestiende verhaal verdient, namelijk over Mikalojus Ciurlionis. Deze omissie heeft Brokken echter in Stedevaart goed gemaakt met het verhaal In het huis van Ciurlionis.
Ondanks het feit dat ik Baltische zielen enigszins vond tegenvallen, mijn verwachtingen waren misschien te hoog gespannen door alle lovende berichten blijf ik toch een fan van Jan Brokken! Zijn oeuvre is inmiddels ruim dertig boeken groot, er valt derhalve nog genoeg om te kiezen.