Blikken schapen en houten meloenen

Veertig jaar geleden las ik ‘Een man’ van Oriana Fallaci, het verhaal over de Griekse dichter/verzetsstrijder en haar grote liefde Alexander Panagoulis, die na een mislukte bomaanslag op kolonel Papadopoulos gemarteld en ter dood veroordeeld wordt. Herta Muller’s Hartedier, alhoewel minder persoonlijk is al even heftig.

Wat een hel moet het zijn geweest om tijdens het dictatoriale bewind van Ceausescu in Roemenië te leven. Niemand is te vertrouwen, je partner niet, je vader niet, je moeder niet, je eigen kind niet, je vrienden niet, niemand. Fabrieksarbeiders die na het werk iets gaan drinken vergaat het bijvoorbeeld als volgt, “Ze waren bang dat ze in de bodega iets geroepen hadden dat politiek was. Ze wisten dat de kelners alles rapporteerden. … Ze waren thuis in de angst. De fabriek, de bodega, winkels en woonwijken, de stationshallen en de treinreizen met de tarwe-, zonnebloem- en maïsvelden letten op. De trams, de ziekenhuizen, de kerkhoven. De muren en de plafonds en de blote hemel.”

Wie de ik-persoon wel durft te vertrouwen zijn haar drie vrienden Kurt, Georg en Edgar.
Het leven van dit viertal staat centraal in het verhaal. Eromheen cirkelen verschillende personages. Tereza, een goede vriendin, zelfs meer dan dat van de vertelster, werkzaam in dezelfde machinefabriek. Margit, de uit Hongarije gevluchte huisbazin die niet meer terugkan naar haar thuisland. Een naaister, die daarentegen wel toestemming krijgt om zo nu en dan naar het buurland te reizen, lucratieve reisjes vanwege de smokkelwaar die aan beide zijden van de grens goud geld waard is. Kapitein Pjele, vergezeld van een hond met dezelfde naam, met wie het viertal regelmatig te maken krijgt tijdens ondervragingen. Wanneer Tereza vraagt ‘Wat wil die man van jullie’ is er maar één antwoord mogelijk; ANGST.

Lola, een kamergenote van de vertelster, die zwaar gepest wordt kan uiteindelijk het leven niet meer aan. Het fragment dat dan volgt laat duidelijk zien wat de angstcultuur teweegbrengt, “Er werd gestemd over Lola’s uitstoting uit de partij en haar verwijdering van de universiteit. De gymleraar stak als eerste zijn hand op. Alle handen vlogen hem na. Iedereen keek bij het opsteken van zijn arm naar de opgestoken armen van de anderen. Als de eigen arm nog niet zo hoog in de lucht was als de andere armen, strekte menigeen zijn elleboog nog een beetje. Ze hielden hun handen omhoog totdat hun vingers vermoeid naar voren vielen en hun ellebogen zwaar naar beneden trokken. Ze keken om zich heen en zetten, omdat nog niemand zijn arm liet zakken, hun vingers weer recht en duwden de ellebogen weer wat hoger.”

Na hun opleiding zwerven de vier uit, ze blijven elkaar echter regelmatig ontmoeten en houden in de tussentijd contact via brieven. “Bij het schrijven de datum niet vergeten, en altijd een haar in de brief stoppen, zei Edgar. Als die er niet meer in zit, weet je dat de brief is opengemaakt. […] Een zin met nagelschaar voor verhoor, zei Kurt, voor huiszoeking een zin met schoen, voor schaduwen één met verkouden. Achter de aanhef altijd een uitroepteken, bij levensgevaar alleen een komma.” Uiteraard worden de meeste van die brieven opengemaakt, met ondervragingen door Pjele tot gevolg.

Ondanks de deprimerende omstandigheden waaronder de vier vrienden moeten leven, slagen ze er toch in om aan verboden boeken te komen, foto’s te maken van de mensonterende gebeurtenissen in de slachthuizen en lijsten met namen van personen die een vluchtpoging met de dood hebben moeten bekopen het land uit te smokkelen.
Kapitein Pjele blijft hen echter achtervolgen. Zelfs Tereza blijkt niet te vertrouwen, ook zij werkt in opdracht van hem. Door Pjele’s toedoen verliezen drie van vier om onduidelijke reden hun baan. Nadat eerst Georg en later ook Edgar en ‘Herta’ uitreisvisa hebben weten te verkrijgen blijkt zijn invloed zelfs tot in Duitsland te rijken. De dodelijke val uit een raam van Georg zal voor altijd onopgehelderd blijven, al heeft Margit er haar bedenkingen bij, “Misschien heeft iemand hem het raam uit geduwd. Ik verbeeld me dat ik een oog voor mensen heb. Georg zag er niet zo uit.” Uiteindelijk ligt er ook voor Kurt een zak klaar, na de zak met de ceintuur voor Lola, die met het raam voor Georg, die met de noot voor Tereza is die met het touw voor hem.

Hartedier is een gedeeltelijk autobiografische novelle. De ik-persoon vertoont een aantal overeenkomsten met Herta Müller zelf, vandaar dat ik haar tegen het eind ook zo heb genoemd. Net als de schrijfster behoort ze tot een Duitse minderheid van Banater-Swabin afkomst, wier grondgebied na de eerste wereldoorlog deels onder Roemenië kwam te vallen, werkt ze als vertaalster in een fabriek, weigert ze het partijlidmaatschap en krijgt ze een uitreisvisum voor Duitsland. Daarnaast is ook het personage Tereza gebaseerd op de realiteit. In een interview heeft Müller daar het volgende over gezegd; “Ik had een goede vriendin in Roemenië, die me in Duitsland kwam opzoeken toen ik eindelijk het land ontvlucht was. Ze bleek in dienst te zijn van de Securitate. Ze had haar paspoort laten liggen, en ik zag het toevallig op een ochtend, toen ze weg was. Geen enkel normaal mens had zo'n paspoort met visa voor Griekenland, Italië en Spanje. Ze bekende alles, en kort daarna moest ik haar uiteraard het land uitzetten. Dit gebeurde in dezelfde periode dat ik, net als vele anderen die uit Roemenië waren gevlucht, doodsbedreigingen ontving, en ik hield me ver weg van Roemenen die ik niet kende of op wie ik niet kon rekenen. Maar ze was mijn vriendin.”

Het proza, hoewel eenvoudig op het niveau van de zin is onbetrouwbaar, vaag, tot het punt waarop we soms onzeker zijn over wat er precies aan de hand is – een bewuste vlucht voor causaliteit, heel begrijpelijk in een land waar iedereen (zelfs, zo leren we, de paarden) gek is geworden van angst. Müllers taal wordt veelal geprezen om zijn precisie – Peter Englund, secretaris van de Zweedse Academie, roemde haar "extreme precisie met woorden" – blijven er veel dingen onuitgesproken. Zo wordt de verteller nooit bij naam genoemd, komen de woorden "totalitair" en "vrijheid" nooit in het boek voor, en zelfs Ceausescu, doorgaans aangeduid als de "dictator", wordt slechts twee keer genoemd: de eerste keer wanneer meneer Feyerabend opmerkt dat de begroeting "ciao" ook de eerste lettergreep van de naam van de dictator is, en opnieuw wanneer er een vergelijking wordt gemaakt tussen Ceausescu, Hitler en Stalin.
Daarnaast kenmerkt de schrijfstijl van Herta Müller zich door het veelvuldig gebruik van metaforen. Het laatste gesprek tussen ‘Herta’ en Kurt, vlak voor haar uitreis naar Duitsland verloopt bijvoorbeeld als volgt; “Ook tegen Kurt had ik gezegd: Hou contact met Tereza. Een vriendschap is geen jasje dat ik van je kan erven, zei hij. Aantrekken kan ik het. Van buiten zou het kunnen passen, maar van binnen houdt het je niet warm.” Müller vervolgt met de constatering; “Wat je ook zei, het werd iets definitiefs. Met de woorden in je mond evenveel vertrappen als met je voeten in het gras, zo was ieder afscheid.”

De betekenis van de titel ‘Hartedier’ was mij bij het lezen niet meteen duidelijk. Zelfs niet toen ik de volgende door een vorige lezer aangestreepte passage tegenkwam; “Ik zag zijn Hartedier. Het hing opgesloten in de gloeilamp. Het was krom en moe. Ik sloeg de koelkast dicht, omdat het hartedier niet gestolen was. Het kon alleen maar zijn eigen hartedier zijn, het was lelijker dan de ingewanden van alle dieren ter wereld.” Internet bracht de uitkomst. De oorspronkelijke titel van het boek ‘Herztier’ is een afgeleide van het Roemeense neologisme inimal, een versmelting van de worden inimā (hart) en animal (dier). Volgens de Roemenen draagt elke mens een Hartedier in zich, dat zowel zijn karakter als zijn gemoed bepaalt.

Tot slot; het hartverscheurende ‘Hartedier’ verdient wat mij betreft naast ‘Een man’ een plaats tussen ‘de 21 romans die onze blik veranderden’.