Voorbij je vooroordelen

Voor veel mensen is een bezoek aan een museum een ontspannen uitje. Zelf heb ik er altijd een dubbel gevoel bij. Enerzijds geniet ik van prachtige (schilder)kunst, maar anderzijds maakt het me ook onrustig. Wat betekenen ze? Wat wil de schilder uitdrukken? Hoe voelde de schilder zich toen hij het (doek) maakte? Wat vind ik er van? Mag is het mooi of minder mooi vinden? Vragen die bij mij opkomen. Ik was erg benieuwd naar het boek van Wieteke van Zeil over hoe te kijken naar kunst.

Van Zeil begint haar boek met een inleiding hoe het komt dat onbevangen kijken zo lastig is, omdat we momenteel geneigd zijn over alles en iedereen razendsnel onze mening klaar te hebben. Ze geeft meteen zes waardevolle tips om tot een gewogen oordeel te komen:

1. Stel je mening uit
2. Wat je vindt, ben je vooral zelf
3. Wat je niet begrijpt, houdt je nieuwsgierig
4. Kunst is geduldig – nu wij nog
5. Je had erbij moeten zijn
6. Omarm veranderlijkheid

Voor mij was het boek al geslaagd na deze mooie tips. Ik ga ze zeker weer doorlezen voor ik naar een museum of tentoonstelling ga. De tips spraken mij aan, omdat Van Zeil ze niet alleen toepast op het kijken naar kunstwerken, maar dat ze ook toepasbaar zijn op actuele zaken als de zwartepietendiscussie of het luisteren naar een youtubevideo van Beyoncé.

Dan volgen een aantal korte hoofdstukjes waarin verschillende kunstwerken centraal staan. Van Zeil geeft eerst een detail uit een kunstwerk weer, zodat je gedwongen wordt heel specifiek te kijken zonder dat je het grotere ‘plaatje’ kent en zoomt ze hierop in. Daarna krijg je pas het grote geheel te zien. Heel verrassend. Het zijn fijne korte stukjes en je kan kiezen hoe en welke je leest en in welke volgorde. Of gewoon lekker er doorheen bladeren en naar de afbeeldingen kijken en zonder oordeel raden wat je ziet zonder de tekst te lezen, want zo schrijft Van Zeil ook bij een stukje over een glazuurtegel: ‘Als je in een museum bent, zie je meestal beeld óf tekst. Eerst beeld, dan – vaak zo snel mogelijk – tekst erbij. De honger om te horen wát iets is, hoe het is gemaakt, wie het heeft gemaakt en waar het vandaan kwam, wint het meestal van het proberen zelf te raden. Tekst is geruststellender dan beeld. Tekst zegt ons hoe het zit, terwijl beeld ons laat puzzelen’. En dit laatste is eigenlijk het spannendst. Ik vond zelf vooral de stukjes waarbij kunst en religie worden gecombineerd het interessantst, maar dat is persoonlijk en aansluitend bij mijn interesses.

Vervolgens beschrijft Van Zeil in vijf essays nieuwe manieren om naar kunst, geschiedenis en actualiteit te kijken: De kleur van Jezus, Gaan we nu eindelijk van vrouwelijke kunstenaars houden?, Sprezzatura, of hoe het leven met een schijnbaar gemak te betreden, Het leesbare gezicht van de kunstenaar, Banksy voor de borrel.

Interessant hoe Van Zeil in haar essays de heersende smaak ter discussie stelt. Zo schrijft ze in haar stuk over Gaan we nu eindelijk van vrouwelijke kunstenaars houden? dat we mensen nodig hebben die zich bewust zijn van een disbalans en die de vanzelfsprekendheid van de heersende smaak ter discussie stellen. Een standpunt dat ook naar voren komt in het eerste essay over de kleur van Jezus. Ook het essay over Het leesbare gezicht van de kunstenaar vond ik erg boeiend en was herkenbaar. Bijvoorbeeld hoe je in Henk Helmantel echt een kunstenaar herkent als je hem alleen al door de stad ziet fietsen, maar dus tegelijk vast zit aan vooringenomenheid. Boeiend aan haar essays is verder dat ze er wetenschappelijke experimenten bij haalt om haar mening te ondersteunen en dat ze vaak over meer gaan dan alleen over het kijken naar kunst en het vormen van je mening.

Kortom, een interessant boek en zeer leerzaam, omdat Van Zeil ook veel kunstwerken toont die ik zelf nog helemaal niet kende en ze je op details wijst die ik op het eerste gezicht nog helemaal niet had gezien!

Wieteke van Zeil (1973) is kunsthistoricus en journalist.