Rechter tussen twee vuren: een boek dat nazindert

Rechter tussen twee vuren van Ivan Klima is in een vertaling van Irma Pieper één van de vier boeken op de shortlist van de Europese Literatuurprijs.

Hoofdpersoon in dit boek is Adam Kindl, een lagere rechter in Praag die geconfronteerd wordt met een dilemma als hij de opdracht krijgt een zaak te behandelen van een dubbele moord en de druk voelt van hogere machten om een vonnis te vellen dat tegen zijn basiswaarden ingaat.

Het verhaal speelt zich af in 1972, 4 jaar na de brutale onderdrukking door de Sovjettroepen van de Praagse lente, en de machthebbers in Tsjechoslowakije doen er alles aan om de orde in de socialistische staat te herstellen, te normaliseren in lijn met de omliggende landen in het oostblok. Ze proberen elke bedreiging van de partijlijn door onafhankelijke stemmen en individuele vrijheid in de kiem te smoren.

Hoe kan een plichtsbewuste rechter overleven in zo’n omgeving ? Hoe als mens met goede bedoelingen en nobele principes meedraaien in een rechtssysteem dat dezelfde nobele principes vertolkt maar handelingen stelt die in tegenspraak zijn met die nobele principes. Zit Adam op de juiste stoel ? Helpt hij schade van rechtsgang beperken of draagt hij zelf bij tot de schade ? Hoe vaak is hij in het verleden al geconfronteerd met dilemma’s en heeft hij toen de juiste keuze gemaakt ? Wat is zijn toekomst ? Loont het de moeite om voor een toekomst te vechten of is alle hoop verloren. Adam maakt ons deelgenoot van zijn gewetensonderzoek in gedeelde herinneringen en filosofische beschouwingen, en via nevenfiguren krijgen we ook andere invalshoeken mee.

Ivan Klima heeft veel zorg besteed aan een structuur voor het boek. In tien hoofdstukken krijgen we een ca. chronologisch verhaal, verteld in de derde persoon. Elk van die hoofdstukken is opgedeeld is in vijf deelhoofdstukken, waarvan er vier verteld worden vanuit het perspectief van Adam (in de derde persoon maar vanuit zijn gedachten verteld) en één vanuit het perspectief van zijn vrouw Alena. Die 10 hoofdstukken worden van elkaar gescheiden door, tussen twee hoofdstukken in, telkens een hoofdstuk met vaste titel te voegen: ‘Voor we van de rivier Lethe drinken’.

In die Lethe-hoofdstukken gaan we terug in de tijd, telkens naar een andere cruciale deelfase in het leven van Adam, ca. chronologisch verteld vanuit een ik-perspectief. De verteller wijkt al eens af van de chronologie door gebeurtenissen uit het verleden mee op te voeren als herinnering van ik-persoon. Zo krijgen we een beeld van het leven van Adam en zijn familieleden tussen 1931 en 1968, inzicht in gebeurtenissen die het denken en de persoonlijkheid van Adam beïnvloed hebben. Zonder dat de auteur expliciet historische feiten en data vermeldt, schept hij via terloopse opmerkingen en anekdotes uit het dagelijks leven van Adam ook een beeld mee van de politieke evolutie in de tsjechische samenleving in deze periode en het effect ervan op het dagelijks leven en de bewegingsruimte van mensen.

De strakke structuur geeft een noodzakelijk houvast aan de lezer, want de auteur geeft heel veel informatie mee. Ivan Klima schetst situaties en gedachten rijk aan invalshoeken. En dat niet alleen in verband met het gewetensonderzoek van Adam over dit professioneel dilemma.

Minstens even belangrijk en misschien nog schrijnender qua dilemma zijn de turbulenties die Adams privé-leven verstoren: de spanningen met zijn echtgenote, de verleiding die de flamboyante vrouw van een collega op hem uitoefent, de herinneringen aan een eerdere liefde die terug opduikt in zijn leven. Het meer gebeurtenisgedreven karakter van deze passages geeft drive aan het boek. Ivan Klima verrijkt het beeld over hoofdpersoon Adam in zijn reactie op de dilemma’s waar deze vrouwen hem mee confronteren, en in de scherpe en soms hilarische dialogen waar deze confrontaties in uitmonden. Ivan Klima maakt voelbaar hoe de schaduw van een regime ook in deze privé-sfeer binnendringt, maar dat er uiteindelijk niets verandert aan de fundamentele basisbehoeften- en worstelingen van de mens. We krijgen een spiegel mee, rijk aan nuance.

Ik heb dit boek graag gelezen. Ik hou van boeken die personages neerzetten in een historisch kader en je de kans geven mee te voelen hoe zo’n kader een leven kan veranderen. De levensgeschiedenis van Adam geschetst in de Lethe-passages bulkt van verhalen die me aangrepen, de spanningsboog van de Adam-dilemma’s en de evolutie van zijn relatie met Alena, Magdalena en Alexandra hielden mijn aandacht gevangen, en mijn nieuwsgierigheid over Praag en de geschiedenis van Tsjechoslowakije werd slim geprikkeld met mysterieus verpakte plaats- en tijdsaanduidingen, die voor mij triggers waren om het internet op te gaan, terwijl ze Tsjechische lezers wellicht ook zonder internethulp al laten glimlachen.

Dit boek verdient absoluut een leespubliek, met troeven qua compositie, stijl en vertelkwaliteit. Het raakt bovendien een thema aan dat na al die jaren, in tegenstelling tot wat we misschien enkele jaren geleden dachten, niets van zijn relevantie heeft verloren. Het boek maakt aanschouwelijk hoe gewone mensen in een staat met corrupte of machtsgeile leiders geconfronteerd worden met dilemma’s waarbij geen positieve keuze mogelijk lijkt. Een boek dat nazindert.