Hoe oorlogsgruwel de kinderlijke fantasie op scherp stelt

Journalist en auteur Mazen Maarouf (°1978) groeit op in Beiroet als kind van Palestijnse vluchtelingen. Nadat hij doodsbedreigingen ontvangt omwille van zijn werkzaamheden, verhuist hij naar IJsland. Hij schrijft er drie dichtbundels en twee verhalenbundels. Grappen voor de schutters - vertaald uit het Arabisch door Richard van Leeuwen - bewerkstelligt zijn internationale doorbraak, het boek siert de longlist van de Man Booker International Prize 2019.  

De 14 fabelachtige kortverhalen spelen zich af in uiteenlopende decors. Tijd en ruimte blijven onbestemd, evenals de grotendeels anonieme personages. Verwacht geen afgelijnde verhalen, eerder fragmentarische scènes, losgerukt uit grimmige sprookjes. Als bindmiddel sluimert er op de achtergrond een oorlogslogica die het geheel een beklemmende sfeer meegeeft. Wreedheden horen nu eenmaal bij de dagelijkse werkelijkheid voor de ik-verteller(s), kinderen of jonge volwassenen die nooit anders gekend hebben.    

Het langere titelverhaal zet de toon voor de rest van de bundel. Een jongetje steekt zijn bewondering voor de schutters niet onder stoelen of banken, soldaten met geweren die beschikken over leven en dood. Om respect af te dwingen moet je angstaanjagend uit de hoek komen. Het kind beweegt hemel en aarde opdat ze zijn zwakke vader een oog zouden uitsteken. Een glazen oog betekent aanzien, net als in elkaar geslagen worden door die machtige mannen.    

De dood en lichamelijke verminkingen zijn nadrukkelijk aanwezig. In Matador sterft dezelfde persoon zelfs drie keer. Empathie en emoties laat je beter niet toe als je constant in overlevingsmodus functioneert. Alle verhalen stralen een kille afstandelijkheid uit. Tegelijk geeft de vage grens tussen de werkelijkheid en het groteske ze een surreële speelsheid, als tegengewicht voor een gruwel die niet te bevatten is. In Het andermansdromensyndroom figureert een man in dromen van anderen. Hij neemt daarbij de gekste vormen aan, bijvoorbeeld van een drol, die aan de laars van een schutter blijft plakken. In De wekker droomt de verteller om niet in een nachtmerrie te moeten ontwaken.  

Omdat de dood overal op de loer ligt vervagen de verschillen tussen levende wezens en dode materie. Het pijnlijkste verhaal gaat over een echtpaar dat een klompje gestold bloed uit de baarmoeder bewaart in een aquarium en dit koestert als hun levend kind.  

Dieren krijgen symbolische rollen toebedeeld. De koe in Bioscoop levert een bizarre afleidingsmanoeuvre voor de verschrikkingen die een kind meemaakt als een bom al zijn dierbaren heeft weggevaagd. In Matador oefent iemand in een abattoir zijn stierenvechterstalent op koeien die op het punt staan om op de slachtbank te belanden.  

Nog een manier om aan de realiteit te ontsnappen is zich een vreemde identiteit toe-eigenen, zoals in Een andere persoonlijkheid. Lichaamsdelen of voorwerpen komen hiervoor evengoed in aanmerking.  

‘Ik wilde dat ik een glimlach op het gezicht van de buren kon lenen. Ik zou op de deur kloppen en de buurman zou glimlachend opendoen. Ik zou de glimlach van zijn gezicht halen, hem snel op mijn gezicht plakken en dan naar mijn moeder teruggaan.’  

Alles verwordt tot een spel, of noem het moordende grappen met het mes op de keel. Werkt humor met een zwart randje als wapen of remedie als je vastzit in een spiraal van geweld? In De engel des doods speelt een man die niet kan lachen het klaar om een moord te plegen met een grap en in Een kuipje jam lezen we de volgende cynische passage:

‘Papa heeft een tas in zijn andere hand. Daarin zitten Kleenex-zakdoekjes, zijn paspoort en het visitekaartje van een partijfunctionaris. Papa beschouwt dat visitekaartje als een wapen. Zijn enige wapen. Soms laat hij het op een stoel liggen waar zijn familielid het kan zien.’

Traumatische ervaringen een plaats geven lukt makkelijker door het leven niet ernstig te nemen, zeker als het voortdurend aan een zijden draadje hangt. De surrealistische verhalen uit Grappen voor de schutters illustreren hoe alledaagse oorlogswaanzin de kinderlijke fantasie op scherp stelt.