Nog steeds een prachtige ode aan de fantasie

Het is bijna 40 jaar geleden dat Michael Ende (1929-1995) met Het oneindige verhaal een prachtige ode bracht aan de verbeelding. Na enkele andere in Duitsland goed ontvangen werken, waaronder Momo en de tijdspaarders, was dit zijn definitieve doorbraak. Het boek is in diverse talen vertaald. In Nederland won het in 1983 een Zilveren Griffel.    

De tienjarige Bastiaan Balthazar Boeckx ontdekt al snel dat ‘Het oneindige verhaal’ geen gewoon boek is. Hij wordt zo aangetrokken door de mooie rode kaft dat hij het steelt en zich ermee op de zolder van zijn school verstopt, op de vlucht voor zijn schuldgevoelens en zijn klasgenoten die hem pesten omdat hij een dik en dromerig jongetje is. Voor zijn ogen komt het verhaal over de ernstig zieke Kleine Keizerin tot leven. Bastiaan leeft mee met de eveneens tienjarige Atréjoe die het Grote Zoeken moet ondernemen om te ontdekken wat er met haar aan de hand is. Alleen zo kan hij zijn wereld redden. Fantásië wordt namelijk bedreigd door een ernstig gevaar. Naarmate de Kleine Keizerin zwakker wordt, wordt haar rijk steeds verder opgeslokt door het Niets. Bastiaan wordt gegrepen door het spannende verhaal en ontdekt dat hij er deel van uit is gaan maken.    

Fictie en werkelijkheid zijn perfect met elkaar verweven in dit originele verhaal. De fragmenten die in Fantásië spelen gaan naadloos over in de fragmenten over Bastiaan in de echte wereld. Dit komt tot uiting in de kleur van de letters: prima leesbaar blauw en rood. Wat op het eerste gezicht misschien een trucje lijkt is vooral functioneel en staat in dienst van het verhaal. Het boek dat Bastiaan leest is vanbinnen vrijwel identiek aan het boek dat je zelf in handen hebt, wat voor kinderen met veel fantasie het gevoel versterkt zelf onderdeel te zijn geworden van het verhaal.    

Ook de opbouw van het boek is bijzonder. Ende heeft de uitdrukking ‘van a tot z’ wel heel letterlijk genomen. Na een soort proloog volgen exact 26 hoofdstukken, naar de 26 letters van het alfabet. Dit verdiept de ervaring van het verdwijnen in een verhaal nog meer. In de Nederlandse vertaling wordt dit trouw nagevolgd door Johan van Nieuwenhuizen, die zowel hiermee als met de perfect kloppende gedichten en liederen op rijm een mooie prestatie levert.    

Hoewel de manier om Fantásië en de Kleine Keizerin te redden verrassend simpel blijkt, voel je je niet voor de gek gehouden omdat eerder al duidelijk geworden is dat de lezer dit verhaal niet passief beleeft. Daarnaast blijkt de reis van Atréjoe niet voor niets te zijn geweest. De weg naar het antwoord is in dit boek net zo belangrijk als het antwoord zelf.   

Als de klok aan het eind van het twaalfde hoofdstuk twaalf uur slaat, verdwijnt Bastiaan in ‘Het oneindige verhaal’, waarmee een tweede verhaal begint dat niet los te zien is van het eerste. Dit geeft een nieuwe dimensie aan het boek. Waar de reis van Atréjoe vooral avontuurlijk is, is die van Bastiaan veel magischer, maar ook minder urgent. Terwijl het eerste deel van het boek soms erg snel gaat, is het verhaal nu traag en kabbelend. Er zit ogenschijnlijk weinig ontwikkeling in tot Bastiaan – die inmiddels veranderd is in een vervelend, verwend jongetje dat niet meer van de zachtaardige Atréjoe kon verschillen – zich realiseert in welke moeilijkheden hij ongemerkt terecht is gekomen doordat hij zichzelf is kwijtgeraakt. Dan wordt pas echt duidelijk wat er op het spel staat en wordt het verhaal weer spannend.    

Voor de kritische lezer is de betovering niet compleet. Je kunt er niet omheen dat niet alles logisch is, zoals de steeds veranderende indeling van Fantásië en de geschiedenis van deze wereld die verder teruggaat dan mogelijk is. Van een boek waarin gespeeld wordt met fictie en werkelijkheid accepteer je echter veel.    

Aan het eind van het boek blijkt pas echt wat een prachtige ode aan de fantasie Het oneindige verhaal is. Hoewel Ende geen uitspraken wilde doen over eventuele boodschappen in zijn verhalen, is niet te missen hoe belangrijk verbeelding voor hem was. De les die het boek ons leert is dat we ons altijd moeten blijven verwonderen om zelf ook de weg naar Fantásië te kunnen vinden. Het oneindige verhaal is dan ook niet alleen voor jonge lezers, maar voor iedereen die weer even als een kind wil opgaan in een wereld vol fantasie waarin alles mogelijk is.