Tekststrip doet roman recht

Vijftig jaar geleden deden romans als Ik, Jan Cremer (1964), Gangreen (Jef Geeraerts, 1967) en vooral Turks Fruit (1969), geheel in de tijdgeest van de seksuele revolutie, de Nederlandse literatuur uit haar zedige voegen barsten. De literaire geschiedenis van de Lage Landen beleefde haar jaar nul-moment, met voortaan een vóór en een ná, met Jan Wolkers in de rol van anti-Christ. Een dergelijk scandalitiseffect, nog eens versterkt door de film amper enkele jaren later, heeft deze uitgave van Turks Fruit vandaag echter niet meer. Choqueren is 48 jaar na Turks Fruit geen dankbare klus meer voor een hedendaags schrijver. Zelfs de weinig verhullende illustraties van Dick Matena veranderen daar niets aan.

Niet dat Turks Fruit nu een gedateerd meesterwerk is: de semi-autobiografische roman over de stormachtige, spectaculair op de klippen lopende en treurig zwalpend zinkende romance tussen Erik en Olga is vandaag nog altijd een verscheurende hartenkreet vol woede en rancune. Waarin de auteur via groteske personages een verbitterd en vertekend beeld van de realiteit geeft. Na bijna een halve eeuw heeft de passie, in goede én slechte tijden, nauwelijks aan kracht ingeboet. Wolkers’ woorden hakken er nog steeds in, brutaal, ongeremd en furieus. Een boek dat nog steeds het ontdekken en lezen waard is. Een glijmiddel voor deze rauwe seksuele parabel kan daarbij de verstripping zijn door Dick Matena.

Die is uiteraard niet maagdelijk aan dit huzarenstuk begonnen. Zijn stripbewerking van De avonden (2003-2004) was al net zo revolutionair als Turks Fruit destijds, maar dan in de wereld van de beeldromans. Niet zozeer de bewerking van een literair werk – dat hebben velen Matena voorgedaan; hij heeft het zichzélf zelfs voorgedaan met bewerkingen van jeugdklassiekers als Kruimeltje, Pietje Bel en Dik Trom – maar zijn koppige respect voor de oorspronkelijke tekst dwingt ook ons respect af: Matena gebruikt voor zijn literaire bewerkingen de integrale tekst van het boek in het beeldverhaal. Niemand deed het hem voor, niemand doet het hem na.

Het leverde de toen enkel in stripmiddens gerespecteerde tekenaar de aandacht van een ruim publiek én artistieke waardering op. Tot de Vlaamse staatsprijs toe. Sindsdien heeft Matena een indrukwekkend oeuvre afgeleverd – vooral in de zin van het monnikenwerk dat het moet zijn zulke romans (die niet bepaald bulken van flitsende actie) letterlijk te ver-beelden, resulterend in soms zwaar te verteren brokken, zelfs voor stripliefhebbers. De grafische versies van de beschouwende romans die Matena koos zijn immers niet altijd even vlot leesbaar. Korter werk, zoals Elsschots Kaas of Het dwaallicht, of dramatisch werk, zoals Dickens’ Christmas Carol, zijn nog te behappen, maar de bewerkingen van Reves De avonden of Wolters’ Kort Amerikaans zijn zelfs voor gemotiveerde lezers geen sinecure. Door een pil als Theo Thijssens Kees de jongen is zelfs nauwelijks door te komen. En dan moet u weten dat Matena ooit van plan was een onleesbaar geacht werk als Ulysses te verstrippen: een uitdaging die de recalcitrante tekenaar wel aansprak…

Turks Fruit getuigt echter van een andere, meer geslaagde aanpak: nog steeds met de volledige tekst, maar nu ónder de tekeningen in plaats van erin. Denk: Tom Poes. Als tekststrip is Matena’s Turks Fruit veel leesbaarder. Bovendien doet deze manier het originele werk beter recht, mét een meerwaarde: je kunt het lezen zoals Wolters het schreef, bovendien vergezeld met Matena’s illustraties. Die vullen de tekst aan zonder deze te kapen of in saaie, statische beelden te verstarren. De tekeningen, sober en somber bruingrijs en ongepolijst rauw als de tekst, vertellen geenszins het verhaal, maar lichten fragmenten toe of uit, vergroten details en verkleinen de Turks Fruit-filmbeelden van ons collectief geheugen tot de vier harde kaderzijden van telkens drie of vier plaatjes. En o ja, konten en kutten te kust en te keur. Denk: helemaal niet Tom Poes.