De kwetsbaarheid van democratie

Kan een land als de Verenigde Staten, voor velen een voorbeeld van vrijheid en democratie, afglijden naar een dictatuur? Dat is de prangende vraag die gesteld wordt in dit boek, geschreven door twee Amerikaanse hoogleraren. De aanleiding is het presidentschap van Trump, en het boek is uitgekomen ongeveer één jaar na zijn aantreden.
De auteurs hebben op basis van onderzoek vastgesteld dat er vier kenmerken zijn van politici die uit kunnen groeien tot dicators (in het boek aangeduid met de term 'autoritair'):
- niet of minder serieus nemen van de democratische spelregels
- ontkenning van de legitimiteit van politieke tegenstanders
- tolerantie of aanmoediging van het gebruik van geweld
- bereidheid om de rechten van media en politieke tegenstanders in te perken.
Volgens de auteurs voldoet Trump aan alle vier deze kenmerken en heeft hij dus de potentie om tot een dictator uit te groeien. Het zou interessant zijn om in Europa bepaalde politici tegen het licht te houden!
Aan de hand van veel voorbeelden uit de Amerikaanse geschiedenis, maar ook elders uit de wereld, geven de auteurs aan waar het (bijna) mis ging met de democratie. Er zijn een aantal lessen te leren. Om te beginnen is het afglijden naar een dicatuur altijd gepaard gegaan met een zekere instemming van de bestaande politieke partijen en zittende gezagsdragers. Denk aan de Duitse president Von Hindenburg die in 1933, na diverse mislukte pogingen van anderen om een regering te vormen, de kans gaf aan Adolf Hitler om dat te doen. Of de Venezoluaanse ex-president Caldera die door zijn openlijke steun een boost gaf aan Hugo Chavez die daarna zijn kans kon grijpen. De aanbeveling is helder: geef potentiele autocraten geen kans. Verder is een belangrijke stelling van de auteurs dat de wettelijke spelregels, de instituties, niet voldoende zijn om een afglijden te voorkomen. Zij hameren erg op het belang van wat je zou kunnen noemen politiek fatsoen: ga op een respectvolle manier om met politieke tegenstanders en probeer niet de spelregels te misbruiken voor eigen politiek gewin. De politieke cultuur is in de Verenigde Staten de laatste decennia erg verslechterd, oorspronkelijk geinitieerd door de Republikeinen, maar de laatste tijd algemeen geworden. Als laatste punt wil ik noemen de diversiteit in de Verenigde Staten. Al sinds het einde van de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865) is het gebruikelijk om door het stellen van regels voor stemrecht of door een handige indeling van kiesdistricten de invloed van bepaalde bevolkingsgroepen te beperken. Dit is voor de auteurs echt de rotte plek in het politieke systeem van de Verenigde Staten en zij zien de oplossing hiervan als dé prioriteit als het gaat om een toekomstbestendige politieke constellatie.
Het is een ontzettend rijk boek, het leest heel vlot, en je leert tussendoor ook veel over de Amerikaanse geschiedenis en het politieke systeem in de Verenigde Staten. Helaas is het alleen in het Engels beschikbaar. Het zou goed zijn als er een Nederlandse vertaling kwam, op dit punt kunnen we niet alert genoeg zijn.
Het boek is al een paar jaar oud, zoals ik al zei was Trump net een jaar president. De auteurs laten zien dat lang niet alle autoritair ingestelde politici al in het eerste jaar van hun bewind stappen richten een dictatuur maakten. Vaak is een crisis nodig - een crisis die de autocraat een kans geeft om het politieke systeem naar zijn hand te zetten. Dit jaar is een jaar van crisis - door het coronavirus en in de VS door de protesten rond Black Lives Matter. Trump heeft deze crises niet weten te benutten - en dat is vooralsnog misschien een opluchting. En in het algemeen gaat het wereldwijd nog behoorlijk goed met de democratie, dat was voor mij een verrassend inzicht. Maar dit boek laat wel zien hoe kwetsbaar het is.