Betekenisloze wereld

Cees Nooteboom deelt in deze novelle zijn existentialistisch wereldbeeld met ons. Het is een wereld waaraan geen zin en betekenis ontdekt of gegeven kan worden. Religie is een verzinsel. Er zijn slechts dingen en gebeurtenissen. Nooteboom probeert de vraag te beantwoorden hoe in een dergelijke wereld te leven.
Zijn protagonist Inni Wintrop, in wie we veel gelijkenissen met de auteur kunnen ontdekken, kiest ervoor zich reactief op te stellen. Hij reageert op wat toevallig op zijn weg komt. Dat zijn buitenkansjes op de beurs, kunstvoorwerpen en vrouwen. Zijn relaties met vrouwen zijn niet bestendig. Het lijkt hem alleen om de seks te gaan. In de rituele handelingen van het liefdesspel zoekt hij het moment van overgave bij de vrouw, het moment dat ze in zichzelf keert en haar instinct volgt.
Ook vader en zoon Taads, de twee andere hoofdpersonages, gaan de zinloosheid te lijf met rituelen. Arnold, de vader, hanteert een strikte dagindeling, die hij tot op de minuut volgt. Elke dag van de welgestelde gepensioneerde notaris is gelijk. Zijn zoon Phillip richt zich obsessief op het in het Japanse theeritueel. Hij werkt drie dagen per week en brengt de rest van de tijd mediterend door op zijn zolderverdieping.
Zo hebben we drie personages, elk verstoken van liefdevolle relaties, opgesloten in een doelloos universum (sadistisch universum, zou Nootebooms generatiegenoot W.F.H. Hermans zeggen). Geen recept voor geluk. Het is dan ook geen wonder dat ze elk voor zelfmoord kiezen. Bij Inni mislukt dat. Gelukkig maar, wie had anders het verhaal moeten vertellen?

Ik heb het boek uitgelezen, maar het scheelde een haar of ik had er na het eerste van de drie delen de brui aan gegeven. Te veel volzinnen, te veel intellectualisme, te veel vooruitwijzingen, te veel pretentie. Alleen de titel van dit kortste deel al: Intermezzo. Hoezo intermezzo? Zat het aanvankelijk tussen de twee andere delen, Arnold Taats en Philip Taads geheten? Waarom de naam niet veranderd in Proloog? Wilde Nooteboom de schijnbare zinloosheid en willekeurigheid van het universum illustreren? Hoe dan ook, het eerste deel is een slechte binnenkomer. De personages zijn bordkartonnen pionnen. Ze komen pas in de volgende delen tot leven. Zo bezien ware het beter geweest Intermezzo als Epiloog was opgenomen.
Een gekke structuur dus en personages die matig uit de verf komen. Daar staat een beknopte stijl in mooie volzinnen tegenover. En hoewel Nooteboom afstand houdt van zijn personages, weinig van hun gevoelens weergeeft, gaat het verhaal tegen het einde meer intrigeren. De tragiek begint over te slaan. De tekst wordt ook eenvoudiger, met meer dialogen en aandacht voor details. Zo sluit de schrijfstijl aan bij de soberheid en aandacht die het theeritueel vergt. Per saldo ben ik niettemin verbaasd dat dit boekje tot de Nederlandse klassiekers wordt gerekend.

Dat brengt me op het laatste punt: de redactionele slordigheden in de uitgave van Rituelen die ik las, namelijk als onderdeel van de serie Nederlandse klassiekers door de Bezige Bij (24ste druk, 2010). Gekke afbrekingen van zinnen, dialogen waarvan de aanhalingstekens niet kloppen of waarin vraag en antwoord op dezelfde regel staan en hier en daar een ongecorrigeerde kromme zin van Nooteboom, zoals een schip dat over rails loopt. Zo bewijst Bezige Bij zijn klassiekers geen dienst.