de munt als transitional object

Le plan merveilleux de Dieu, dat is de basis voor de naam van de Congolese gids Plamedi. We volgen hem in een lekker boek met een verhaal. Osinga koos een exotische achtergrond voor zijn verhaal; een onrustig deel van Kongo. Hier vindt de lokale gids Plamedi een grot met een graf en daarbij een zilveren munt.
De Belgische archeologische expeditie met de naam Bantou partout zal – zichzelf nauwelijks bewust van de ironie – door de vondst iets doen voor Kongo. Hoofdonderzoeker Koenraads: “mijn hemel, hier kunnen we een verschil maken. We kunnen dat land zijn geschiedenis geven. Zijn trots.” Eva, de Nederlandse onderzoekster, werpt meteen tegen dat ze vast niet zitten te wachten op een witte Belg die hen dat komt vertellen.
Toch denkt ook zij er niet aan om Plamedi een verklaring voor de vondst in de grot te vragen. Terwijl hij de verhalen over de koningen en de God van zijn oma heeft meegekregen. Maar Plamedi heeft geleerd dat de Europese, Amerikaanse en Australische onderzoekers niet gediend zijn van bijdehante gidsen. Dat verstoort de heldere hiërarchische verhoudingen.
Munt is niet één verhaal; het boek barst van de verhalen. Er zijn de drie verhalen over het leven van Plamedi en Eva en Xiao Wei, een chinees die de munt in zijn ‘comptoir’ te koop krijgt aangeboden. En er zijn de verhalen van de god Komba, die de mens zich het woud zag toe-eigenen en die een offer vroeg aan de koningen die terug wilden naar de goddelijke staat. En de verhalen van de Efe (wij zouden ze pygmeeën noemen) die Eva niet kan verstaan, maar die ze droomt.

De belangrijkste thema’s in het boek zijn
• Ambitie en verandering, Plamedi heeft een concrete droom: zelf cineast worden. En hij is na zijn vlucht uit een criminele militie al heel ver gekomen. Eva zoekt een vervolg in haar werenschappelijke carriere, maar ook troost in haar werk na een relatiebreuk. Xiao Wei wil ontsnappen aan de baan in Kongo waarin hij door familieverplichtingen vast zit.
• Voor alle drie heeft de munt de functie van een ‘transitional object’ de waarde van de munt -wetenschappelijk of in geld- geeft hen het geloof: wat ik wil dat kan, nu, door die munt.
• Zingeving voor alle drie pakt de toekomst anders uit dan de gewenste voorstelling. En hoe verder het boek vordert, hoe meer wij in steeds iets andere bewoordingen meekrijgen dat het leven nu eenmaal zijn (cyclische) loop heeft. De Efe-vrouw vertelt “Alles wat gebeurt is al eens gebeurd. Begin en eind vallen samen, maar niet vanzelf. Het is de God Komba die de tijd buigt”.
• Eva en Xiao Wei moeten zich verzoenen met een net iets minder schitterende toekomst. Collega Hu zegt tegen Xiao Wei : “Je zult ontdekken dat er geen werk is wat zin heeft. Je zult ontdekken dat de vrienden die je opzoekt de leegte niet kunnen opvullen … waar je ook bent je bent alleen… Als je hier gelukkig kunt zijn, dan ben je overal gelukkig”. Plamedi komt ernstig beschadigd uit het avontuur en hij verzoent zich met het goddelijke leven waarin de Efe en het woud hem omringen. Als zijn moeder de heer vraagt wat zij misdaan heeft dan is dit het fictieve antwoord: “Niets, zou Plamedi haar willen toefluisteren, als een stem in het donker, geest zonder lichaam. Dit is geen straf. We zijn wie we zijn. We doen wat we doen. Niets heeft betekenis, behalve de betekenis die jij erin legt. Er is geen straf of beloning”
• Misverstand het boek gaat ook over de misverstanden of onbegrip tussen mensen en tussen culturen. En de zichzelf als omnipotent ziende ex-kolonisator; hoe de expeditieleden zichzelf en Kongo willen zien wordt mooi verwoord in de vergelijking met de film. Het doet er niet toe wat ze wanneer filmen; ze maken er toch een eigen verhaal van. Ook is het misverstand voelbaar in dit verhaal in de vele diverse talen die er in voorkomen.

Qua structuur is het een goed opgebouwd verhaal. De drie grote verhaallijnen en de verhalen over de god Kombo worden goed geïntroduceerd.
De stukjes over de god en over de Efe zijn, zoals mythen zijn, hier en daar poëtisch, gebruik makend van de kracht van herhaling. Het boek heeft drie delen. Ieder deel begint met een stukje over de god Komba. Daarna volgt in deel één de aanloop en eerste fase van de expeditie; in deel twee komt, na veel mooie verhalen over de Belg in Kongo, de expeditie abrupt tot een eind. En in deel drie is het deel waarin het leven doorgaat, met meer begrip over hoe het zo gekomen is.
Maar er zit noch een chronologische volgorde in noch een vast patroon over welk verhaal er in de vele kleine hoofdstukken binnen de delen aan de orde komt. De lezer heeft houvast aan de hoofd- en bijrollen die voorin het boek snel worden neergezet. Maar ook de prozaïsche titels van alle hoofdstukjes helpen enorm om je even te oriënteren in deze maalstroom van verhalen. Ze heten: Onderweg naar de berg Hoyo, Een weekend in Gent, De dag waarop de Efe de honingbomen beklimmen, Wanneer Eva de grot betreedt etc.
Door de korte hoofdstukken krijgen we op het eerste gezicht kris-kras de puzzelstukjes aangereikt die samen het verhaal vertellen en achtergrond geven aan de personages, aan Kongo en het woud. Daardoor leest het boek soms als een thriller, steeds voegt een hoofdstuk een aanvullend of juist een contrasterend aspect toe.
Het is spannend en inhoudelijk rijk aan ontwikkelingen en aan context. Ik ben het eens met de tekst op de binnenflap met een zin uit de recensie in het Nederlands Dagblad:
Met Munt heeft Osinga een roman geschreven die beide categorieën mooi samenbrengt: een spannend verhaal dat makkelijk leest, en tegelijk moeilijke vragen niet schuwt.