Op en top Saramago

Een grote stad in Portugal, 3de kwart 20ste eeuw (1). Meneer José is een vrijgezel van ongeveer 50, bescheiden, sober en op zijn manier gelukkig. Als schrijver in dienst van het Algemeen Archief van de Burgerlijke Stand behoort hij tot de laagste bediendencategorie; boven hem staan klerk, souschef en archivaris, die hij eerbiedigt en vreest. Hij woont in een piepklein woninkje dat aanleunt tegen het enorme archiefgebouw. In de scheimuur zit een in onbruik geraakte tussendeur. Meneer José is een voorbeeldig ambtenaar, maar ook hij heeft zijn ondeugd… Wat gebeurt er als hij per vergissing in het bezit komt van een fiche van een onbekende vrouw die hem boeit? Kan de ongebruikte tussendeur hem van dienst zijn, na werktijd misschien? Maar wat als de archivaris er lucht van krijgt?

Het boek bulkt van de gegevens die kenmerkend zijn voor de Estado Novo in Salazars Portugal, waar heel veel verboden was en waarvan geluk, eenvoud en bescheidenheid de basisgedachten waren (2). Zowel meneer José als de archivaris zijn er ogenschijnlijk de vertegenwoordigers van. José Saramago geeft hen op onnavolgbare wijze gestalte, samen met de imposante beschrijvingen van het Algemeen Archief van de Burgerlijke Stand – een kolossaal gebouw, waar je om niet te verdwalen een draad van Ariadne gebruikt om je weg terug te vinden – en van de bureaucratische sfeer die er heerst.
Verder is dit boek Saramago ten voeten uit. Paginalange tekstblokken met veel zijsprongen, ironie, uitvergrotingen, benadrukt absurdisme, ingebakken dialogen en geen andere leestekens dan komma’s en punten. De metafoor is altijd de beste manier om de dingen te verklaren, schrijft hij ergens en dat heeft hij met dit boek op uitstekende wijze gedaan. Daarnaast heeft hij met meneer José eens te meer een aandoenlijk beeld van een “kleine man” neergezet, die niettemin toch groots kan zijn. De titel suggereert een karrevracht aan namen, maar Nobelprijswinnaar Saramago neemt de lezer bij de neus en voorziet in dit boek slechts één persoon van een naam - en dan nog alleen een voornaam. Alle overigen – niet erg veel – worden benoemd met hun functie of worden op een andere manier herkenbaar getypeerd. Ook dat behoort tot het unieke talent van deze schrijver.
Het verhaal komt eerder traag op gang en neemt je niet vanaf het begin in de ban. Maar eens op dreef, zijn de hoofdstukken bijna allemaal om van te snoepen! Ze geven telkens weer genoeg spanning en uitdaging om verder te lezen. Na een tijdje ben je zo nieuwsgierig dat je doorleest om het einde te willen kennen.
Contextlezers of plotlezers zullen allicht bij het omslaan van de laatste pagina een minder voldaan gevoel hebben. Ik moet toegeven dat ik ook wat bedenktijd nam. Maar elke keer als ik me bepaalde passages opnieuw voor de geest haal, krijg ik meer inzichten. Uiteindelijk vind ik dit een boek met een enorme rijkdom.

(1) Niet vermeld in het boek, afgeleid uit de context. De thema’s in deze roman zijn doorspekt met conservatieve en autoritaire ideologieën die samenhangen met de Estado Novo (1933-1974) van Salazar. Bepaalde apparaten die voorkomen in de roman (antwoordapparaat, kopieermachine) wijzen op het laatste gedeelte van het tijdperk.
(2) Harrie Lemmens - die ook werken van Saramago vertaalt - stipt in zijn “Licht op Lissabon” de Estado Novo aan.

****
Toegevoegd aan mijn lijst "Portugal": Literatuur van Portugese auteurs of van niet-Portugese schrijvers waarin Portugal een belangrijke rol speelt.