Niet met westerse maat te meten

Rusland, 1972-2020. Rusland heeft in de voorbije halve eeuw een hele weg afgelegd. Van de starre stagnatie onder Brezjnev, kwam het via de perestrojka van Gorbatsjov terecht in de woeste jaren 90 met president Jeltsin. Sinds 2000 slaat Vladimir Poetin de maat. Hij lijkt eeuwig aan de macht te willen blijven en voor vele Russen is hij een held. Westerlingen fronsen vaak de wenkbrauwen als ze kijken naar zijn “geleide democratie”. Laura Starink neemt de lezer mee naar dit uitgestrekte land met meer dan 20000 km landsgrens, 144 miljoen inwoners en 1/5 van het aardoppervlak. Ze kadert de ontwikkelingen van de voorbije 50 jaar. Om duiding te geven gaat ze vaak ver terug, zelfs tot het tsarenrijk.

In de jaren 70 was de Sovjetunie totaal in de greep van de Communistische Partij, met Brezjnev aan het hoofd. Een tijd van stagnatie. De dooi die Chroesjtsjov had ingezet na de ijzingwekkende Stalintijd, was teruggeschroefd. Het isolement van de Sovjetunie was groot en contacten met westerlingen werden argwanend bekeken. Wie onder de radar bleef, maakte aanspraak op zorg van wieg tot graf. Wie “boven het maaiveld uitstak”, kon moeilijkheden verwachten. Dat veranderde met de komst van Gorbatsjov in 1985. Hij creëerde openheid maar verloor uiteindelijk de controle. De Sovjetunie werd door Jeltsin ontbonden einde 1991. Hij werd zelf de eerste president van Rusland. Onder zijn bewind – “de woeste jaren 90” - werd de Communistische Partij verboden en deed het wilde kapitalisme zijn intrede. Voor grote delen van de bevolking bracht dit armoede en onzekerheid, voor een kleine minderheid buitensporige zelfverrijking. Rondom de eeuwwisseling snakten de Russen naar een sterke slimme man om het land weer in het gareel te krijgen. Dat was Poetin, nauwelijks enkele maanden eerder door Jeltsin uit de volslagen anonimiteit gehaald. Hij herstelde de macht door de massamedia naar zich toe te trekken, de geheime dienst weer een hoofdrol te geven en een nieuwe bestuursstructuur te installeren. Zijn “Verenigd Rusland” met een vaste meerderheid in het parlement, heeft de rol die vroeger bekleed werd door de Communistische Partij.
De Siberische bodem is doordrenkt met het bloed en zweet van de kampen – de Goelag. Iconische schrijvers als Solzjenitzyn en Sjalamov brachten er stukken van hun leven door en beschreven de horror op indrukwekkende wijze. Uiteraard werden hun publicaties verboden. Literatuur moest zoals alle kunst aangepast zijn aan het dogma van het socialistisch realisme. Censuur was reeds ingesteld in 1922. Literatuur ging ondergronds, illegaal gesmokkelde kopieën circuleerden. Gorbatsjov maakte daar een einde aan en gaf de Russen het vrije woord terug. Sindsdien zijn alle voorheen verboden boeken in grote stapels voorhanden.
Wie gerecht en overheid bekijkt met een westerse bril, kan moeilijk om de verschillen heen. “Vrijheid” en “mensenrechten” moeten het afleggen tegen “veiligheid” en “brood op de plank”. De kijk op historische ontwikkelingen en figuren verschilt van het westerse perspectief. De repressie uit het verleden mag niet vergeten en vergoelijkt worden, daarover is men het eens. Maar Stalins naam wordt er niet bij genoemd; die moet je niet “demoniseren”, vindt Poetin. De onafhankelijkheid van Estland, Letland en Litouwen (na WO II door de Sovjetunie geannexeerd) wordt gezien als een ondermijning van de Russische invloedssfeer, de Oekraïense volksprotesten in Kiev “Euromajdan” (winter 2013-14) als het verbreken van een historisch nauwe verwantschap. In 2014, met het annexeren van de Krim (in 1954 door Chroesjtsjov aan Sovjetrepubliek Oekraïne toegewezen en bijgevolg na het uiteenvallen van de Sovjetunie niet tot Rusland behorend), werd in de ogen van vele Russen een groot historisch onrecht gecorrigeerd.

In een willekeurig plattelandsdorp Glazok, ver van Moskou, brengt Laura Starink een zomer- en een winterperiode door. De bevolking loopt er terug. Er zijn mensen met heimwee naar het communisme. Na het opheffen ervan bleef de sovchoz (staatsboerderij) nog jaren doorwerken. Men merkte er niet veel van de “woeste jaren 90”. De veranderingen zijn er bescheiden gebleven in vergelijking met de hoofdstad. Waar Moskou eind jaren 80 nog grauw en somber was, is deze metropool nu onherkenbaar veranderd, voorzien van terrassen, overdadige winkels, een opgeknapt centrum en een bloeiend kunstleven.

De recente geschiedenis van Rusland wordt uitvoerig en inzichtelijk behandeld, al is het vreemd dat 2 Sovjetleiders uit 1982-1985 (Andropov en Tsjernenko) met geen woord worden genoemd. Ik blijf me afvragen of de titel "Post uit Rusland” de meest gepaste is. Na het lezen van het boek, is het duidelijk dat Rusland niet met een westerse maat te meten valt. Tal van voorbeelden en gesprekken tonen dat aan. Sommige hoofdstukken zijn sprankelend, maar niet allemaal. Verslagen van ontmoetingen of ervaringen met bekenden van de auteur zijn soms te breed uitgesmeerd. Het ontbreken van een kaartje vind ik een groot gemis, een literatuurlijst zou niet misstaan en illustraties zouden het boek een meerwaarde geven.