Boeiend pleidooi voor een morele samenleving

De geschiedenis van de vooruitgang: Tien jaar oud, en dus wat achterhaald hier en daar. (Een boek over vooruitgang dat niet veroudert, maakt zichzelf ook belachelijk.) Maar de grote lijn staat nog als een huis. Met een paar alarmerende beelden (klimaat, maatschappelijke onrust), maar vooral heel veel voorbeelden van wat de vooruitgang bracht, wist hij me mee te slepen naar die prachtige eindzin: ‘Een generatie die niet wil dromen, verliest het recht op een betere wereld.’

Bregman wil zichzelf niet in een van de kampen laten vangen, maar zijn pleidooi heeft een duidelijk linkse signatuur. Een rechtvaardige overheid, met sterke instituties (voor onder meer zelfbestuur, rechtspraak en eigendomsrechten) die de mens centraal zet (en niet een dogma of blauwdruk). Tegelijk laat hij zien dat het kapitalisme (vooral concurrentie en verleiding) de samenleving veel goeds bracht. Hij doet dat met mooie voorbeelden en vooral een enorme hoeveelheid citaten. Hij laat zien dat nostalgie meestal vals is: vroeger was het niet beter.

Zelf schrijft hij ook de ene na de andere prachtige observatie: ‘Als het leven een pretje was, waren wij hier niet geweest.’ ‘Een onderzoekstraject van tienduizend jaar voor het uitvinden van een eenvoudige speer lijkt misschien wat lang, maar de vooruitgang was al in een stroomversnelling beland.’ ‘Zuid-Amerika moest het doen met de lama, een zenuwachtige kameel die vooral goed kan spugen.’ ‘Het proletariaat was niet in opstand gekomen, maar tevredengesteld met een kleurentelevisie en een Fiat Panda.‘ ‘Verdiend succes reproduceert zichzelf in onverdiend succes – om dat te begrijpen hoeven we slechts aan Paris Hilton te denken.’ ‘Populisten die zeggen het debat ‘op te schudden’, omdat dit zo ‘democratisch’ is, leiden meestal slechts af van echte politieke discussie.’ Het ene pareltje na het andere.

De droom van Marx kwam niet uit, net als de verzorgingsstaat en de marktwerking. Eerdere blauwdrukken voor een betere samenleving bleken al even onrealistisch. En tegelijk koloniseerde het ongeregelde kapitalisme de wereld. Graaien, stoken (fysiek en mentaal) en het economisch fundamentalisme van ongeremde groei lijkt de mensheid tot een voetnoot in de geschiedenis te maken.

Het pleidooi van Bregman: durf weer te dromen. En werk ondertussen samen (!) aan een wat betere balans. ‘De kwaliteit van regels, instituties en onderwijs (en cultuur, zegt hij verderop) is dan ook een betere indicator voor de rijkdom van een land dan de aanwezigheid van olie of diamanten.’

De samenleving moet weer een moraal kennen, zegt hij meerdere keren. Is Bregman daarmee niet zelf enorm nostalgisch? Hij vraagt het zichzelf. En zijn antwoord is: ‘Ja, dat is zo. Maar ik verlang niet naar een verloren tijd van rijkdom en overvloed, want in die tijd leef ik al. Mijn nostalgie richt zich enkel op dromen en idealen van weleer. Het is een nostalgie die verlangt naar een tijd waarin we niet nostalgisch waren.’

Kijk, een schrijver die niet alleen een zeer leesbaar en licht pleidooi voor een morele samenleving schrijft, maar ook nog eens glimlachend zichzelf bekijkt, verdient een plek tussen de groten.