Lezersrecensie
De paria’s van Istanbul
10 minuten, 38 seconden in deze vreemde wereld – Elif Shafak
Een fictief verhaal gebaseerd op historische feiten en werkelijke gebeurtenissen uit de 2e helft vorige eeuw, vanaf 6 januari 1947 tot eind november 1990. “Veel dingen in dit boek zijn waar, en alles is fictie”, schrijft Elif Shafak in de toelichting voor de lezer.
• Zou het wetenschappelijk al bewezen zijn dat onze geest nog 10 minuten en 38 seconden doorleeft na de laatste hartslag die de dood inluidt?
In ieder geval is dat het uitgangspunt van de laatste roman van Elif Shafak. Interessant! Een soort bijna-doodervaring maar dan ná de dood. In dit geval na de gruwelijke moord op de prostituée Tequila Leila, zoals haar vrienden en klanten haar kennen. Leila is midden in de nacht als grof vuil achtergelaten in een stalen afvalcontainer op wieltjes, ergens in een achterafwijk van Istanbul. Een mooie, korte, zwarte jurk met gouden lovertjes aan en paarse stilettopumps met open hiel. “Ze is een hoer”, concluderen de jongens die haar vinden en nog snel haar gouden medaillon meegappen.
• Deel Een – De Geest
Tijdens deze 10 minuten en 38 seconden krijgt Leila per minuut een andere geur- en/of smaakherinnering en vertelt zij haar leven tot dan. Met een knipoog naar de “madeleines” van Marcel Proust…, denk ik. We lezen over het gezin en milieu waar ze opgroeide, haar liefdes, haar verwachtingen en desillusies, over diverse vreselijke momenten en vooral ook over haar vriendschappen die haar steunden.
“Een minuut – (…) De eerste herinnering die in haar opkwam had te maken met zout – de prikkeling op haar huid en de smaak op haar tong. Ze zag zichzelf als baby – bloot, glibberig en rood….”
“Twee minuten nadat haar hart was gestopt met slaan, kwamen er twee contrasterende smaken op in Leila’s geest: citroen en suiker. – juni 1953. Ze zag zichzelf als zesjarige,…”
Bij elke minuut dus een speciale geur- of smaakgewaarwording: kardemomkoffie, een kruidige geitenstoofschotel, een houtfornuis, aarde, zwavelzuur, smaak van bonbons, gefrituurde mosselen, een bruidstaart.
Een werkelijk bijzondere reis vanaf het dorpje “Van” in Noord-Turkije waar zij geboren werd in een redelijke gegoede familie tot Istanbul waar zij naar toe gevlucht is en waar zij dus bruut gedood en gewurgd werd.
Deze opbouw in minuten (hoofdstukken) zijn de pijlers waarop dit verhaal gebouwd is. Een bijzondere vondst van de schrijfster. Maar ook bijzonder omdat tijdens deze reis diverse “heikele” punten in haar familie, in de maatschappij, in de wereld, in de geschiedenis worden genoemd, zoals o.a. de invloed van de godsdienst. En dit zonder daar ooit een oordeel over te vellen. Een schrijfster op haar hoede.
En naarmate de minuten verstrijken en haar leven ook ten einde loopt, maken we successievelijk kennis met haar vijf echte vrienden die allen een soortgelijke “rugzak” te dragen hadden alvorens in Istanbul te belanden. We ontmoeten Sabotage Sinan uit Van, Nostalgie Nalan, transgender, Jamella, een jonge Afrikaanse prostituee, Zaynab112, een vrouwelijke dwerg van 112 cm die het huishouden doet in het bordeel en ook nog wat van waarzeggerij afweet, Hollywoord Humeyra, een mollige zangeres die in bedenkelijke gelegenheden zingt. Het is een bont en zeker kleurrijk marginaal gezelschap. Ze werden allen op een bepaald moment in hun leven verstoten en hadden de ijdele hoop dat Istanbul hun redding zou zijn. Op hun weg vonden ze Leila, de bindende factor. Een stabiele vriendschap.
• Deel Twee – Het Lichaam
Deze club van vijf is dan ook ontroostbaar als blijkt dat Leila hen plotseling verlaten heeft en blijkt dat zij na autopsie nog diezelfde dag begraven werd op de Begraafplaats der Vergetenen in Kilyos, een dertigtal kilometer van Istanbul vandaan. “Een begraafplaats voor onwelkomen, onwaardigen en ongeïdentificeerden.” En ze besluiten dan ook dat Leila een andere begrafenis verdient en gaan ’s nachts in een oude pick-up truck – Chevrolet uit 1972 naar Kilyos. In de laadbak een kruiwagen, een pikhouweel en een spade. Dit wordt een hilarische, weinig geloofwaardige tocht. Alleen het uiterlijk en de outfit van de club van vijf, een soort rariteitenkabinet, zorgt al voor lachwekkende momenten, hoe macaber en aandoenlijk deze tocht eigenlijk ook was. Deze scène zou m.i. niet misstaan in een film van Louis de Funès. Met Louis zelf aan het stuur die handig de achtervolgende politie weet te omzeilen.
Dit tweede deel is duidelijk veel minder dan het eerste deel. Langdradig en zelfs saai te noemen op die belachelijke tocht na dan die eigenlijk afbreuk doet aan het eerste deel.
• Het derde deel – De Ziel – telt slechts een tiental bladzijden samen met de Epiloog. Het laatste deel van de “begrafenis” en alle verhaallijntjes komen bij elkaar.
Wederom vond ik ook dit deel ongeloofwaardig en eigenlijk overbodig.
• Mijn beschouwing
De lezer komt veel te weten over het leven in Turkije en over Istanbul in het bijzonder. Zeker over de besproken periode. Fijn was dat historische gebeurtenissen soms het kader vormden van een verhaal. En het kaartje voorin het boek situeerde de genoemde plaatsen rondom de brug over de Bosporus.
De zwarte, dove kat van Leila, genaamd Meneer Charlie, omdat hij net als de helden van de vroege film in zijn eigen stille wereld leefde vond ik zeker ook een wijze “persoon”. Deze kat werd een enkele keer even gefocust in het verhaal. Hij observeert, denkt na, heeft zo zijn verlangens… en ja, als hij maar zijn natje en droogje krijgt… Het leven gaat door, ook nà Leila. Voor hem geen 10 minuten en 38 seconden. Hij heeft immers negen levens… Een soort van metafysische reïncarnatie. Zoals in de stad Istanbul ook weer alles gewoon verder gaat. Die 10 minuten en 38 seconden zijn voorbij. Deze vreemde wereld (van de titel) is gebleven.
“Meneer Chaplin verlangde naar een troostende aai over zijn kop. Hij verlangde ernaar om boven in zijn appartement te zijn met een kom vol makreel-met-aardappelpaté, zijn lievelingskostje. Terwijl hij zijn rug rekte en kromde, vroeg hij zich af waar zijn vrouwtje in vredesnaam bleef; waarom was Tequila Leila zo ongewoon laat vandaag?” – p. 211.
--
“In een hoekje had Meneer Chaplin zijn bakje net leeggegeten, en zat hij zichzelf te wassen.” – p 223.
Maar, ondanks de mooie vertelstijl, met veel dialogen en herkenbare beschrijvingen en alle interessante overpeinzingen over de dood, over het hiernamaals, over spiritualiteit, over vriendschap (onder paria’s), over godsdienst en fanatisme, over de positie van de Turkse vrouw en misbruik in vele facetten, de meest uiteenlopende thema’s zijn wel voorbijgekomen, heeft dit boek mij minder weten te bekoren dan Shafak’s eerdere boeken. Misschien koesterde ik te hoge verwachtingen. Vooral deel twee en drie wisten mij niet te raken.
Overigens, nu ik dit overdenk, Elif Shafak schrijft eigenlijk vaak op een neutrale, heel objectieve manier waardoor de sympathie voor de protagonisten op een afstand blijft. Ze oordeelt niet, ook al zijn haar teksten toch wel suggestief. Misschien vindt een en ander oorzaak in haar eigen leven als “vluchtelinge”, zie haar interessante biografie.
Nog wat wijsheid, samengevat in mijn eigen woorden: “Ieder van ons laat sporen na voor de nabestaanden, zeker door de herinneringen van anderen”
Lees vooral ook: “De Drie dochters van Eva” – juni 2016
Ik gaf DRIE STERREN.
Zeist, 17 februari 2021
Wil
Een fictief verhaal gebaseerd op historische feiten en werkelijke gebeurtenissen uit de 2e helft vorige eeuw, vanaf 6 januari 1947 tot eind november 1990. “Veel dingen in dit boek zijn waar, en alles is fictie”, schrijft Elif Shafak in de toelichting voor de lezer.
• Zou het wetenschappelijk al bewezen zijn dat onze geest nog 10 minuten en 38 seconden doorleeft na de laatste hartslag die de dood inluidt?
In ieder geval is dat het uitgangspunt van de laatste roman van Elif Shafak. Interessant! Een soort bijna-doodervaring maar dan ná de dood. In dit geval na de gruwelijke moord op de prostituée Tequila Leila, zoals haar vrienden en klanten haar kennen. Leila is midden in de nacht als grof vuil achtergelaten in een stalen afvalcontainer op wieltjes, ergens in een achterafwijk van Istanbul. Een mooie, korte, zwarte jurk met gouden lovertjes aan en paarse stilettopumps met open hiel. “Ze is een hoer”, concluderen de jongens die haar vinden en nog snel haar gouden medaillon meegappen.
• Deel Een – De Geest
Tijdens deze 10 minuten en 38 seconden krijgt Leila per minuut een andere geur- en/of smaakherinnering en vertelt zij haar leven tot dan. Met een knipoog naar de “madeleines” van Marcel Proust…, denk ik. We lezen over het gezin en milieu waar ze opgroeide, haar liefdes, haar verwachtingen en desillusies, over diverse vreselijke momenten en vooral ook over haar vriendschappen die haar steunden.
“Een minuut – (…) De eerste herinnering die in haar opkwam had te maken met zout – de prikkeling op haar huid en de smaak op haar tong. Ze zag zichzelf als baby – bloot, glibberig en rood….”
“Twee minuten nadat haar hart was gestopt met slaan, kwamen er twee contrasterende smaken op in Leila’s geest: citroen en suiker. – juni 1953. Ze zag zichzelf als zesjarige,…”
Bij elke minuut dus een speciale geur- of smaakgewaarwording: kardemomkoffie, een kruidige geitenstoofschotel, een houtfornuis, aarde, zwavelzuur, smaak van bonbons, gefrituurde mosselen, een bruidstaart.
Een werkelijk bijzondere reis vanaf het dorpje “Van” in Noord-Turkije waar zij geboren werd in een redelijke gegoede familie tot Istanbul waar zij naar toe gevlucht is en waar zij dus bruut gedood en gewurgd werd.
Deze opbouw in minuten (hoofdstukken) zijn de pijlers waarop dit verhaal gebouwd is. Een bijzondere vondst van de schrijfster. Maar ook bijzonder omdat tijdens deze reis diverse “heikele” punten in haar familie, in de maatschappij, in de wereld, in de geschiedenis worden genoemd, zoals o.a. de invloed van de godsdienst. En dit zonder daar ooit een oordeel over te vellen. Een schrijfster op haar hoede.
En naarmate de minuten verstrijken en haar leven ook ten einde loopt, maken we successievelijk kennis met haar vijf echte vrienden die allen een soortgelijke “rugzak” te dragen hadden alvorens in Istanbul te belanden. We ontmoeten Sabotage Sinan uit Van, Nostalgie Nalan, transgender, Jamella, een jonge Afrikaanse prostituee, Zaynab112, een vrouwelijke dwerg van 112 cm die het huishouden doet in het bordeel en ook nog wat van waarzeggerij afweet, Hollywoord Humeyra, een mollige zangeres die in bedenkelijke gelegenheden zingt. Het is een bont en zeker kleurrijk marginaal gezelschap. Ze werden allen op een bepaald moment in hun leven verstoten en hadden de ijdele hoop dat Istanbul hun redding zou zijn. Op hun weg vonden ze Leila, de bindende factor. Een stabiele vriendschap.
• Deel Twee – Het Lichaam
Deze club van vijf is dan ook ontroostbaar als blijkt dat Leila hen plotseling verlaten heeft en blijkt dat zij na autopsie nog diezelfde dag begraven werd op de Begraafplaats der Vergetenen in Kilyos, een dertigtal kilometer van Istanbul vandaan. “Een begraafplaats voor onwelkomen, onwaardigen en ongeïdentificeerden.” En ze besluiten dan ook dat Leila een andere begrafenis verdient en gaan ’s nachts in een oude pick-up truck – Chevrolet uit 1972 naar Kilyos. In de laadbak een kruiwagen, een pikhouweel en een spade. Dit wordt een hilarische, weinig geloofwaardige tocht. Alleen het uiterlijk en de outfit van de club van vijf, een soort rariteitenkabinet, zorgt al voor lachwekkende momenten, hoe macaber en aandoenlijk deze tocht eigenlijk ook was. Deze scène zou m.i. niet misstaan in een film van Louis de Funès. Met Louis zelf aan het stuur die handig de achtervolgende politie weet te omzeilen.
Dit tweede deel is duidelijk veel minder dan het eerste deel. Langdradig en zelfs saai te noemen op die belachelijke tocht na dan die eigenlijk afbreuk doet aan het eerste deel.
• Het derde deel – De Ziel – telt slechts een tiental bladzijden samen met de Epiloog. Het laatste deel van de “begrafenis” en alle verhaallijntjes komen bij elkaar.
Wederom vond ik ook dit deel ongeloofwaardig en eigenlijk overbodig.
• Mijn beschouwing
De lezer komt veel te weten over het leven in Turkije en over Istanbul in het bijzonder. Zeker over de besproken periode. Fijn was dat historische gebeurtenissen soms het kader vormden van een verhaal. En het kaartje voorin het boek situeerde de genoemde plaatsen rondom de brug over de Bosporus.
De zwarte, dove kat van Leila, genaamd Meneer Charlie, omdat hij net als de helden van de vroege film in zijn eigen stille wereld leefde vond ik zeker ook een wijze “persoon”. Deze kat werd een enkele keer even gefocust in het verhaal. Hij observeert, denkt na, heeft zo zijn verlangens… en ja, als hij maar zijn natje en droogje krijgt… Het leven gaat door, ook nà Leila. Voor hem geen 10 minuten en 38 seconden. Hij heeft immers negen levens… Een soort van metafysische reïncarnatie. Zoals in de stad Istanbul ook weer alles gewoon verder gaat. Die 10 minuten en 38 seconden zijn voorbij. Deze vreemde wereld (van de titel) is gebleven.
“Meneer Chaplin verlangde naar een troostende aai over zijn kop. Hij verlangde ernaar om boven in zijn appartement te zijn met een kom vol makreel-met-aardappelpaté, zijn lievelingskostje. Terwijl hij zijn rug rekte en kromde, vroeg hij zich af waar zijn vrouwtje in vredesnaam bleef; waarom was Tequila Leila zo ongewoon laat vandaag?” – p. 211.
--
“In een hoekje had Meneer Chaplin zijn bakje net leeggegeten, en zat hij zichzelf te wassen.” – p 223.
Maar, ondanks de mooie vertelstijl, met veel dialogen en herkenbare beschrijvingen en alle interessante overpeinzingen over de dood, over het hiernamaals, over spiritualiteit, over vriendschap (onder paria’s), over godsdienst en fanatisme, over de positie van de Turkse vrouw en misbruik in vele facetten, de meest uiteenlopende thema’s zijn wel voorbijgekomen, heeft dit boek mij minder weten te bekoren dan Shafak’s eerdere boeken. Misschien koesterde ik te hoge verwachtingen. Vooral deel twee en drie wisten mij niet te raken.
Overigens, nu ik dit overdenk, Elif Shafak schrijft eigenlijk vaak op een neutrale, heel objectieve manier waardoor de sympathie voor de protagonisten op een afstand blijft. Ze oordeelt niet, ook al zijn haar teksten toch wel suggestief. Misschien vindt een en ander oorzaak in haar eigen leven als “vluchtelinge”, zie haar interessante biografie.
Nog wat wijsheid, samengevat in mijn eigen woorden: “Ieder van ons laat sporen na voor de nabestaanden, zeker door de herinneringen van anderen”
Lees vooral ook: “De Drie dochters van Eva” – juni 2016
Ik gaf DRIE STERREN.
Zeist, 17 februari 2021
Wil
1
Reageer op deze recensie
