Kunnen foto’s een einde aan een oorlog maken?

Met zijn debuutroman CHINAMAN: The Legend of Pradeep Mathew won hij in 2012 de Commonwealth Book Prize en heeft de wereld al kennis kunnen maken met een groot schrijver, SHEHAN KARUNATILAKA, geboren in Colombo, Sri Lanka. In deze roman volgen we een gepensioneerde, alcoholistische sportjournalist die een dwaze zoektocht onderneemt naar een beroemde cricketspeler uit de jaren 80 die op geheimzinnige wijze van de aardbodem verdween. Dit boek werd alom geprezen.
Met De Zeven Manen van Maali Almeida zijn we weer in Sri Lanka, in Colombo, in de jaren 80 ten tijde van de hevige burgeroorlogen (die officieel tot 2009 duurden) en we volgen wederom een hoofdpersoon die een nogal losbandig leven leidt (zoon van een Singalese vader en een Burgher moeder), die als fotojournalist altijd en overal zijn vertrouwde Nikon 3ST bij zich draagt. Hij maakt, zoals hij zelf zegt essentiële foto’s. Duizenden foto’s. “Mijn foto’s kunnen overheden omverwerpen en oorlogen voorkomen”. Maali is bovendien verwoed pokeraar, homoseksueel, atheïst en een boef. Hij deed talloze dingen die hij nooit aan anderen zou kunnen vertellen. Als hij een visitekaartje had, zou dit de tekst zijn: MAALI ALMEIDA, Fotograaf, Gokker. Slet, aldus kunnen we lezen in de Proloog.

* BEGINSITUATIE en VERLOOP
Aan het begin van de roman wordt Maali wakker in een eindeloos grote, chaotische wachtkamer en bemerkt hij al snel dat hij geen LSD-kater heeft maar dat hij dood is. Vermoord zelfs!
Hij bevindt zich in het “Tussenin”. Een soort vagevuur tussen het Leven op Aarde en het Hiernamaals, het Licht. Hij heeft zeven dagen (zeven manen) om zijn vorige levens te overdenken en te vergeten en aldus Het Licht te bereiken. Maar dit Tussenin is een surrealistische wereld waar nog duizenden geesten zweven en dolen, Helpers die hen weer op de goede weg moeten zetten, maar ook grimmige monsters, yaka’s en demonen uit het Hindoeïstische Pantheon, zoals de gevreesde Mahakali, de verzwelger van de zielen met de vele schedels als een snoer om haar hals. Er zijn wrede lijkenvreters en vuilnismannen die de bloederige, stinkende rotzooi moeten opruimen en kwaadaardige geesten van allerlei soort, vorm en kleur. Zelfmoordenaars, veel doden en vermoorden en verminkte kadavers met gehavende bloederige kleren. Maali is er een van, zijn kleding is bebloed en hij mist één slipper. De geesten kunnen nog wel zien wat er op aarde gebeurt, mits zij de goede wind volgen. Zij horen af en toe hun naam fluisteren. Maali weet uiteraard de goede geest en de goede wind te bereiken die hem instrueert hoe hij zijn geliefden op aarde kan bereiken om hen belangrijke aanwijzingen in te fluisteren. In dit geval om de doos met essentiële foto’s te vinden en deze publiekelijk tentoon te stellen. Maali krijgt drie influisteringen. En de geesten willen dat hij daarna alles vergeet. Want door alles te vergeten, verandert er niets… Maar, denkt Maali, door zijn (staatsgevaarlijke) foto’s zal het algehele geheugenverlies niet gebeuren. Het wordt zijn materiële erfenis aan Sri Lanka. Gaat dat lukken? Kunnen foto’s een einde aan de oorlog maken?
Even visualiseren met een citaatje, hoe het Tussenin eruit ziet: “Je kijkt naar de wandelaars in het park. Doodgewone, alledaagse mensen die jou niet zien. Meer dan de helft heeft geesten op hun schouders zitten of geesten die naast hen lopen en in hun oor fluisteren. “ - p. 193

Maali wil in het Tussenin (post-mortem) vooral ook uitzoeken hoe hij is vermoord en waarom. Daarnaast wil hij ook de machthebbers, invloedrijke politici en andere bevelvoerders in de burgeroorlog in Sri Lanka aan de schandpaal nagelen, door zijn eerder genoemde professionele, compromitterende foto’s en daar zijn deze lui wel in geïnteresseerd! Ze achtervolgen dan ook zijn nalatenschap via zijn dierbaren. Spanning!
In het Tussenin moet Maali weer kiezen wie te volgen. Is dat Dr Ranee Sridharan, universiteitsdocente, afgeslacht door Tamil-extremisten omdat ze een gematigde Tamil was (p. 21) of Sena Pathirana, die Magere Hein met de cape van vuilniszakken (p. 25) die hem aanspoort uit de buurt van Het Licht te blijven en die zelf al 250 manen lang rondwaart en hele foute dingen doet, doodseskaders opspoort, e.d.. “Zelfs het hiernamaals is erop gericht om de massa’s dom te houden. Ze zorgen ervoor dat je je leven vergeet en dwingen je in de richting van een of ander licht” zegt hij. (p. 26). Welke keuze maakt Maali?

Dus Maali keert als geest terug in zijn vorige leven en ziet zijn minnaar DD, zoon van de invloedrijke minister Stanley Dharmendran, een hoge ome die wil dat Maali uit het leven van zijn zoon verdwijnt tot elke prijs. (p. 386). Hij ziet zijn moeder (Amma), zijn vriendin Jaki die alles in het werk stellen om Maali die vermist is terug te vinden. De politiemannen Cassim en Ranchagoda lijken mee te werken. En Maali bemerkt bij zichzelf enig gevoel: “Je zou achter DD, Jaki en je Amma aan moeten gaan om de dingen te vertellen die je eerder niet kon zeggen. Je zou moeten vertellen waar de foto’s zijn. Je zou tegen twee van de drie moeten zeggen dat je van hen houdt. En tegen een van hen dat je niet van haar houdt. Dat is wat je wilt doen, wat je zou moeten doen. Maar je volgt de politiemannen”. (p. 71). Enzovoorts….

* EEN BLIK IN MIJN NOTITIES
* DE OMSLAG, THEMATIEK, SCHRIJFSTIJL, PLOT, HUMOR, een paar CITATEN

Een prachtige kleurrijke omslag met daarop bladvullend een typisch Sri Lankaans masker van een demon. Deze kleuren in schrille tegenstelling tot de inktzwarte thematiek.

Voor mij is er eigenlijk maar een groot thema, een alles overkoepelend thema en dat is de wrede, meedogenloze burgeroorlog in de jaren 80 in Sri Lanka zowel in het aardse bestaan als in dit boek in het Tussenin op weg naar het hiernamaals. Werkelijk iedereen, de hele bevolking, is hierbij betrokken. Alle andere thema’s zoals corruptie, rassenhaat, geweld, geloof: God, Shiva, karma of atheïsme, verboden homoseksualiteit, wraak, (on)betrouwbaarheid, goed en kwaad, schaamte, machtsmisbruik, gerechtigheid, enzovoorts, zijn onlosmakelijk verbonden met deze oorlog.

De schrijfstijl vond ik vooral tijdens de eerste drie manen jachtig, onduidelijk, verwarrend. Ik miste een verklarende woordenlijst en een lijst met namen, bijnamen, koosnamen, functies, e.d. van de vele personages, demonen, geesten. Hoeveel namen heeft Maali wel niet! Mijn eerste indruk was een ongeordend verslag van een zoektocht naar het Licht en ik had moeite om in het verhaal te komen. Zeker ook door de surrealistische, overigens ingenieuze, vindingrijke, originele plot. Het was allemaal te veel en te vol. En de herhalingen stoorden me.
Vanaf de vierde, vijfde maan versnelt de actie, waarschijnlijk door het thriller-effect.

Gelukkig waren er nogal wat dialoogjes (zie volgende alinea) die zorgden voor een rustpunt, min of meer, want oh wee, dan kwam er weer een wind en moest de lezer weer met de hoofdpersoon mee waaien naar een andere locatie. Regelmatig moest ik terugbladeren om te weten over welke groepering het ook weer ging en hoe de relaties ook weer in elkaar staken. Heel moeilijk om een band met een van de personages op te bouwen. De lezer blijft op afstand, kijkt, luistert en huivert, is eigenlijk ook levenloos/dood. Heel herkenbaar was wel, het nog wat willen influisteren bij je dierbaren. En het meekijken met de levenden. Dat denken we misschien allemaal nog wel te kunnen als we er niet meer zijn.

Bovendien vond ik ook positief dat de schrijver heel handig en luchtig moraliseert in zijn dialoogjes en filosofietjes over veelal alledaagse dingen, het leven, religie, zin en onzin van wraak, de rol van het kwaad in de wereld. Hij doet dit eigenlijk ongemerkt en intuïtief zo lijkt het, door zijn gedachten humoristisch, ironisch en soms zelfs cynisch te verwoorden. Daardoor lijkt deze roman misschien minder serieus maar de gewelddadigheden, wreedheid en de bloedige slachtingen van de onderlinge oorlogen zijn daardoor zeker niet naar de achtergrond verdrongen en zorgen voor een inktzwarte schaduw.

Dan is er nog het positieve effect van het perspectief via de tweede persoon. Dat creëert enerzijds wel een bepaalde afstand, maakt het ook af en toe onduidelijk wie nu wie is. Meestal is deze 2e persoon het alter ego van Maali, maar soms lijkt het de verteller te zijn die bv in de huid kruipt van een demon of dier en dan wijsheden verkondigt. Dat is de andere kant. Een interessant gesprek is bijv te lezen op p. 409-410 tussen het dode luipaard en Maali die zich dan al in Het Licht bevindt met het Grootboek in de hand, als een soort Petrus aan de hemelpoort. En dan zijn we ook meteen terug bij het motto van het boek. Citaat: “Slechts twee goden zijn het vereren waard. Toeval en elektriciteit”.

Een ander leuk citaat over boeken: “Ze lopen door een gang vol boeken die jij en DD elkaar hebben gegeven voor verkeerd onthouden verjaardagen. Jullie hebben geen van beiden de boeken gelezen die jullie cadeau hebben gekregen, alleen de boeken die jullie aan de ander hebben gegeven”. p. 118

Stanley die eenvoudig uitlegt hoe de wereld in elkaar zit… : “Hij was ervan overtuigd dat ras, opleiding en familie bepalen hoe de dobbelstenen van je leven vallen”. p.257

En dan Sena: “Alle godsdiensten zorgen dat de armen makke schapen blijven en de rijken in kastelen wonen. De Amerikaanse slaven knielden voor een God die wegkeek van de lynchpartijen. (…) Karma brengt geen rechtvaardigheid teweeg. Wie goed doet, goed ontmoet. Behandel anderen zoals je zelf wilt worden behandeld. Allemaal lulkoek. (…) De Sovjets, de Chinezen en de Khmers waren goddeloos. Misschien geeft het niet in goden geloven je een vrijbrief om een duivel te worden.” (…) Maali: “We zijn allemaal barbaren, voor wat of wie we ook knielen.” (…) Sena: “Het universum heeft een zelfcorrigerend mechanisme. Maar het is niet God of Shiva of karma. We zijn het zelf”. p. 266
.
Citaatje met terloopse humor:
P. 22 “Ze hebben ongeveer net zo veel aandacht voor je als meneer Reagan voor de Malediven”.

p. 342: Het grote Waarom….? “Ondanks alle hoogdravende speeches die het tegendeel beweren zijn de naakte lichamen van Singalezen, Tamils, Moslims en Burghers niet van elkaar te onderscheiden. We zien er allemaal hetzelfde uit als we bij de vlam worden gehouden.”

Eigenlijk moet ik hier ook verwijzen naar de citaten die aan elke maan voorafgaan. Bijzonder. Eenvoudig. Herkenbaar. "We zijn wat we pretenderen te zijn. dus moeten we goed uitkijken met wat we pretenderen te zijn"- Kurt Vonnegut, Moeder Nacht.


* CONCLUSIE – magisch realisme en hoofdpersoon = een geweldige combinatie
Qua schrijfstijl is dit boek (evenals de hoofdpersoon Maali) complex. Het leest niet vlot, je moet je aandacht er goed bij houden, ook al doordat de geschiedenis van Sri Lanka, voor mij althans onbekend was, en ik deze na een moeizame eerste maan eerst maar eens door ben gaan nemen. Waar is een mens zonder Wikipedia?

MAAR, het geheel is een prachtig modelvoorbeeld van magisch realisme. Het doet denken aan het werk van: Salman Rushdie, Gabriel Garcia Marquez en aan het surrealisme van Nikolai Gogol met Dode Zielen (1842) en aan Mikhael Boulgakov: De meester en Marguerite (1928-1940). https://www.hebban.nl/recensie/mirjamvanelst-over-the-master-and-margarita.
En onwillekeurig had ik zelfs een associatie met de fabel die duizenden jaren geleden al bedacht werd door vrijwel alle volkeren. Wikipedia: “een fabel is een korte, verzonnen vertelling die een zedenles aanschouwelijk voorstelt. Het bekendste soort is het dierdicht met menselijke eigenschappen”. Dat “kort” dat klopt dan weer niet…. Magisch realisme "avant la lettre".

Hoofdpersoon Maali Almeida moeten we toch niet als held zien van dit verhaal. Hij verhuurt zich aan bijna alle partijen en feest, gokt en “gebruikt” volop. Maar door zijn beroep van fotojournalist is hij bij uitstek geschikt om het hoofdthema en alle bijbehorende andere thema’s “objectief” te tonen en te verbinden, zowel bij leven als bij dood. Een bijvangst is dat hij niet alleen foto’s maakt op contractbasis maar dat hij daarnaast in allerlei milieus komt, vooral door zijn verslavingen van gokken, drugs, homoseksualiteit. Zelfs in het Tussenin klikt zijn Nikon 3ST voortdurend. Die foto’s zijn waarschijnlijk niet gelukt of onbruikbaar. Zijn homoseksualiteit in die tijd maakt hem verdacht en chantabel, ook al leeft hij zogenaamd samen met een vrouw, zijn nichtje Jaki.

Zoals ik al eerder aangaf, vindt er door de schrijfstijl in de 2de persoon bovendien een soort verantwoording in dialoogvorm van Maali’s daden plaats. Interessant daarbij is de rol van de verteller als 2e persoon. Zie hiervoor bij schrijfstijl. Een geweldige vondst!

KORTOM
Door dit werk en vooral dus door deze magisch realistische uitwerking weet de schrijver op uitmuntende wijze zijn gedachten, gevoelens en mening te verwoorden over deze bloedige jaren van burgeroorlog in Sri Lanka. Hij vermijdt op deze manier elke politieke eigen keuze en verantwoording.
Een waardige Booker Prize-winnaar! Het lezen en herlezen waard.

Zeist, 23 april 2023