Kostelijk en zeer leesbaar boek over Josef Vissarionovitsj Dzjoegasjvili, oftewel: Stalin

Dit boek schetst een zeer interessant en persoonlijk beeld van misschien wel de grootste massamoordenaar die de twintigste eeuw heeft voortgebracht, Josef Vissarionovitsj Dzjoegasjvili, oftewel: Stalin. Radzinsky heeft een meeslepende vertelstijl waarmee hij je al snel het boek intrekt. De opeenvolging van steeds korte subhoofdstukjes, elk voorzien van een prikkelende titel, maken dat je doorleest.
Maar dat komt natuurlijk ook door het boeiende levensverhaal van Stalin: hoe ‘Soselo’, de oogappel van zijn moeder, naar het seminarie gaat om priester te worden, hoe hij hier zich het revolutionaire gedachtengoed eigen maakt, hoe hij zich vervolgens, onder de schuilnaam ‘Koba’, zich opwerkt in de partijrangen en natuurlijk hoe hij hierna de macht naar zich toetrekt om uiteindelijk dertig jaar zijn land met ijzeren, wat zeg ik: stalen, hand te regeren.
Het boek geeft een haarscherp beeld van de ‘Rode Tsaar’. Zelf had ik altijd gedacht dat Stalin een beetje een omhooggevallen Georgisch boertje was, die alleen de macht kreeg omdat de echte gegadigden (Trotski, et al) elkaar de tent uit vochten, een soort Van Rompuy avant la lettre. Maar dat beeld wordt gelogenstraft: Stalin toont zich in dit boek juist uitermate slim, sluw en berekenend. Ook dacht ik van Stalin dat het een ‘luie’ dictator was, die zelf vooral niet teveel deed. Ook dat blijkt onwaar: Stalin is juist een control-freak en workaholic die zich letterlijk overal mee bemoeit, tot aan bijvoorbeeld welk type bajonet op een bepaald soort geweer moet worden gemonteerd.
En zo geeft het boek een aantal andere eye-openers. Het boek laat bijvoorbeeld zien hoe snel de Bolsjewieken in de wanhopige en chaotische jaren direct na 1917 terugvallen op bruut geweld om de juist verworven macht te houden en hoe onthutsend snel ze hun verheven principes er aan geven. Hiernaast toont het boek aan dat Stalin en Hitler vanaf het begon gezworen vijanden waren en dat het niet de vraag was of ze in oorlog zouden raken, maar wie de eerste slag zou uitdelen. Met andere woorden: Hitler had nooit een keus gehad en was min of meer gedwongen tot operatie Barbarossa.
En natuurlijk laat het boek ook zien hoe krankzinnig de terreurgolf was die Stalin in 1937 en hierna nog twee keer over het land uitstortte. Zo kon het bijvoorbeeld bestaan dat elke kopman van de veiligheidsdienst zijn voorganger naar de Goelag stuurde, voor hij er zelf ook aan moest geloven. En heel beeldend is ook de waanzinnige anekdote, waarin een beschonken Beria en Molotov vanuit hun vakantiehuis het wetenschapsinstituut midden in de nacht bellen met een onzinnige vraag over de sterrenbeelden. Het instituut weet het antwoord niet en stuurt een auto weg om er een sterrenkundige bij te roepen. Maar in deze tijd kan een zwarte auto die voor je huis stopt maar één ding betekenen: van je bed worden gelicht voor een enkele reis Goelag. En aldus springt de sterrenkundige in wanhoop uit het raam. Dood. De auto rijdt door naar de volgende wetenschapper die het kan weten, maar ook die pleegt zelfmoord. Er vallen vier doden, voor de auto onverrichterzake terugkeert naar het instituut. Daar besluit men doodsbang toch maar terug te bellen, om te ontdekken dat Beria en Molotov allang hun vraag waren vergeten en inmiddels in een dronkemansslaap waren gevallen…
Ergens in het boek staat een mooie dialoog die Stalin perfect samenvat. Als hij zijn oude moedertje nog eens bezoekt, vraagt zij: ‘Josef, wat ben jij eigenlijk?’. Stalin antwoordt: ‘Herinnert u zich de tsaar? Welnu, ik ben zoiets als een tsaar’. Waarop zij verzucht: ‘Je zou beter af zijn geweest als je priester was geworden’.