Een gewiekst spel met realiteit, illusie en leugen

In 1994 springt de 72-jarige Stella Goldschlag uit een raam van haar appartement in Freiburg en sterft op de tegels van de straat voor haar huis. Met die sprong naar de dood eindigt een even markant als dubieus leven. Markant omdat deze vrouw ontegenzeggelijk geleefd heeft. Discutabel door de rol die ze speelde tijdens de Tweede Wereldoorlog. Goldschlag, van Joodse origine, wordt in de lente van 1943 samen met haar ouders opgepakt door de nazi’s met de bedoeling gedeporteerd te worden naar het uitroeiingskamp Auschwitz. Om het leven van haar ouders en dat van zichzelf te redden, gaat Stella ermee akkoord om ingezet te worden als ‘Greiferin’ en is het haar taak om ondergedoken Joden op te sporen en aan te geven aan de Gestapo. Hoeveel mensen ze op die manier de gaskamer in praat, is niet bekend, maar de schattingen lopen uiteen van 600 tot 3000. Haar verraad wordt echter op zijn beurt het slachtoffer van verraad want de ouders van Stella worden eind 1943 op de trein gezet.
Met ‘Stella’ kiest de Duitse auteur Takis Würger voor een thema dat zich leent voor een filosofische bespiegeling: ‘is alles toegelaten om je geliefden en jezelf te vrijwaren van de dodelijke willekeur van een wrede heerser?’ Op die pertinente vraag biedt deze roman geen concreet antwoord. Dat komt onder meer door het vertrekpunt van Würger, die er bewust voor opteert voor de romanvorm en het verhaal van Stella vertelt vanuit het oogpunt een denkbeeldig personage: de jonge, behoorlijk verliefde Oostenrijker Fritz, die door zijn levensvisie ver afstaat van de politiek die in nazi-Duitsland werd uitgedragen. Daarbij was het nooit Würgers intentie om een biografie te schrijven, maar fictie gebaseerd op feiten. Die keuze is hem in Duitsland niet bepaald in dank afgenomen. De literaire kritiek daar wrijft hem aan dat hij de abjecte daden van een geslepen verraadster nagenoeg volledig laat ondersneeuwen door een ietwat mager liefdesverhaaltje. Want op de keper beschouwd, is ‘Stella’ precies dat: een romance die ontstaat onder een wel bijzonder slecht gesternte en daardoor gedoemd is om vroeg of laat te stranden.
Wat de roman echter onderscheidt van veel andere liefdesverhalen, is de pijnlijke context waarin de gebeurtenissen zijn geplaatst, de psychologische ontwikkeling van de verteller die zich steeds scherper bewust wordt van de gruwel die zich vlak voor zijn ogen afspeelt en het gewiekste spel dat Stella speelt met realiteit, illusie en leugen. Dat ze tijdens dat spel slachtoffers maakt, veel slachtoffers, wordt door Würgis overduidelijk in de verf gezet door elk hoofdstuk te besluiten met een gortdroog en daardoor beenhard uittreksel uit verklaringen die getuigen aflegden tijdens de rechtszaak die in 1946 tegen Stella werd gevoerd door een militair Sovjettribunaal. Het leverde haar een veroordeling op van 10 jaar. In 1958 werd ze opnieuw aangeklaagd, nu bij de strafrechtbank in Berlijn. Ze kreeg opnieuw 10 jaar, een straf die ze echter niet effectief hoefde uit te zitten.
‘Stella’ is een boeiende roman, lineair verteld en geschreven met een strak en consequent volgehouden ritme. Würgis is een verteller die in staat is om de interesse van zijn lezer van begin tot einde vast te houden, ook al schuwt hij daarbij de clichés niet altijd. Door zijn heldere stijl en door de scherpzinnige manier waarop hij zijn personages schildert, zie je die paar clichés dan ook met veel plezier door de vingers.