Een reis in de tijd, in de geschiedenis en de wetenschap met een glimlach

Meerduidig

Om meteen maar met de deur in te huis vallen: dit is geen eenduidig boek, wel een zeer onderhoudende roman over twee wetenschappers die elk op hun manier de wereld opmeten. Het onderhoudende zit in de humor die Daniël Kehlmann gebruikt en de lezer regelmatig een glimlach ontlokt, het meerduidige wordt veroorzaakt door fictie en non-fictie die door elkaar heenlopen en de hoeveelheid onderwerpen die de auteur behandelt.

Twee geleerden

De twee geleerden die de basis vormen van het verhaal zijn Alexander von Humboldt en Carl Friedrich Gauß. Beide heren zijn qua karakter totaal verschillend en dit geeft de auteur meteen de mogelijkheid hiermee te spelen, waardoor hun avonturen zich op meerdere niveaus onderscheiden. Wanneer we de twee vergelijken is Gauß de sombere en Humboldt de optimist. De twee citaten hieronder geven de toon aan, zodat het duidelijk is hoe meesterlijk Kehlmann het geniale duo een plaats geeft in z'n roman:

'Humboldt werd altijd van verheven gevoelens vervuld wanneer iets gemeten werd; dit keer was hij dronken van enthousiasme. Door de opwinding kon hij een paar nachten niet slapen.'

'Men had hem de wereld in gestuurd met een verstand dat bijna al het menselijke onmogelijk maakte, in een tijd dat elke onderneming nog moeilijk, inspannend en smerig was. Men had zich over hem vrolijk willen maken.' (Gauß)

Historie

Om een beeld te geven van de tijd waarin het verhaal zich afspeelt gaan we terug naar het jaar 1828. De twee geleerden zullen elkaar ontmoeten in Berlijn waar het Congres van Duitse natuuronderzoekers zal plaatsvinden. Het boek begint hiermee niet chronologisch want ruim voor dit jaar hebben beide geleerden al heel wat wetenschappelijk werk gedaan en gepubliceerd. De verrichtingen van Humboldt en Gauß worden om en om weergegeven in aparte hoofdstukken, waarbij die van Humboldt langer zijn.
Tijdens het lezen worden talloze historische gebeurtenissen vermeld, waarvan het grootste gedeelte voorbijgaat aan Gauß, die geen flauw benul had dat er oorlog, Frankrijk tegen Pruissen 1806, was omdat hij al weken geen krant meer had gelezen. Hij houdt zich meer bezig met zijn plan een sterrenwacht te laten bouwen in Göttingen, dat nu helaas aan Frankrijk toebehoort.

Exotisch

Humboldt is de man van het avontuur. Aangestoken door illustere voorgangers als Georg Forster, die met Cook een reis om de wereld had gemaakt, wil ook hij reizen en ontdekken. Forster keek met melancholie terug op zijn avonturen, hij had teveel gezien. Hij adviseerde Humboldt naar de mijnbouwacademie in Freiburg te gaan en het binnenste van de aarde te bestuderen. Het neptunisme, een theorie van Werner, werd verdedigd door beide kerken en Johann Wolfgang Goethe. Later in het boek zal Humboldt deze theorie omverwerpen.
Humboldt reist af naar de Nieuwe Wereld om aldaar met zijn vele meegebrachte meetinstrumenten in de meest onherbergzame gebieden metingen te verrichten. Zijn metgezel was Aimé Bonpland, een militair arts en botanicus. De avonturen van dit tweetal zijn een verhaal apart, opgetrokken wenkbrauwen en wat humor maken deze hoofdstukjes onbetaalbaar.

'Pas dagen later kwam er weer een nederzetting in zicht. Een door het zwijgen idioot geworden missionaris begroette hen stotterend. De mensen waren naakt en bontgekleurd: sommige hadden jassen op hun lichaam geschilderd, andere uniformen die ze zelf nooit gezien konden hebben. Humboldts gezicht klaarde op toen hij vernam dat er op deze plek curare vervaardigd werd.’

Aards

Het leven van Gauß verliep minder exotisch, als zoon van een zwijgzame tuinman en een lieve analfabete moeder zocht hij zijn eigen weg. Hijzelf besefte dat iets aan hem zich onderscheidde van anderen:

'De meeste van zijn latere herinneringen draaiden om de traagheid. Lange tijd dacht hij dat de mensen toneelspeelden of een ritueel volgden dat hen dwong altijd pas na een korte pauze te spreken of te handelen. Soms kon hij zich aanpassen, andere keren was het niet uit te houden. Pas geleidelijk kwam hij erachter dat ze die pauzes nodig hadden. Maar waarom ging denken bij hen zo langzaam, zo log en zo moeizaam? Alsof gedachten door een machine geproduceerd werden die men eerst moest aanzetten en op gang moest brengen, alsof ze niet levend waren en zich vanzelf bewogen. Het viel hem op dat anderen zich ergerden wanneer hij geen pauzes inlaste. Hij deed zijn best maar vaak lukte het hem niet.'

De hoogbegaafde Gauß krijgt kans om zijn talenten te gebruiken. Zijn eerste hoogtepunt is een ballonvaart die hij mee mag maken. Deze buitengewone ervaring zet hem aan het denken over vliegen, het licht, de sterren, planeten die om een zon draaien, manen die om planeten draaien en het besef dat 'alle parallelle lijnen elkaar raakten'

Conclusie

Eerder dit jaar las ik 'Tijl' van dezelfde auteur. Ook in dat boek lopen fictie en non-fictie door elkaar, komen er wetenschappers aan het woord, spelen historie en filosofie een belangrijke rol en is de toon regelmatig licht humoristisch. Dat maakt dit boek herkenbaar en zorgt ervoor dat de boodschap die de auteur wil uitdragen niet direct af te leiden is uit de tekst. Ik denk dat hij wil aantonen dat het lot een belangrijke rol speelt in het leven. Humboldt heeft zo'n beetje negen levens, wanneer je ziet wat hij allemaal overleefd heeft en dan ook nog gevoeligheden als slavernij aankaart met gevaar voor eigen leven, kun je je inderdaad afvragen waarom de één wel en ander niet ongeschonden uit de strijd komt. Bij Gauß loopt alles even problematisch, in de liefde, met zijn kinderen en ook met zijn werk, steeds die mistroostigheid. Kortom, ik heb genoten van deze roman en denk dat niet iedereen dit 'volle' boek kan waarderen. Maar het kan geen kwaad om de proef op de som te nemen: meten is weten en Kehlmann heeft een bevlogen pen en tenslotte is er nog een mogelijke link met Thomas Mann:

'Toen ze weer wakker was had zij het portret van een grappige dwerg met getuite mond, in wie zij natuurlijk niet Frederik de Grote herkende, niet onverdienstelijk bont beschilderd. Nu Humboldt er eindelijk was, wilde zij het snel achter de rug hebben.'

De auteur is bewonderaar van Thomas Mann en deze zou zich (bron: Wikipedia)
Frederik de Grote voorstellen als een boosaardige dwerg.