oorlog en liefde

Dirk Wanrooij, Het huis in de wolken. Een liefde in Jemen.
Uitgeverij Alfabet. Amsterdam 2023.
Bespreking door: Joep à Campo.

Liefde in tijden van oorlog, zo kan de thematiek worden samengevat van ‘Het huis in de wolken’, het jongste boek van arabist en journalist Dirk Wanrooij.
Het oorlogsleed betreft de reeks oorlogen en omwentelingen die Jemen de laatste zestig jaar heeft doorgemaakt. Deze oorlogen zijn deels burgeroorlogen geweest. Eeuwenlang kende Noord-Jemen een zaïditisch imamaat, een theocratie gebaseerd op het zaïdisme, een lokale variant van sjiïsme. De laatste imam Ahmed (1948-1962) voerde een schrikbewind. Daaraan werd in 1962 door een legercoup een einde gemaakt, evenals aan de bevoorrechte positie van de oude elite. Vijf jaar later muteerde Zuid-Jemen van Britse kolonie tot socialistische Volksrepubliek. Na burgeroorlogen en de val van het Sovjetrijk werden in 1990 het overwegend sjiïtische Noord-Jemen en het overwegend soennitische Zuid-Jemen verenigd. De conflictlijn tussen traditiegerichte ‘monarchisten’ in het noorden en ‘republikeinen’ in het zuiden bleef bestaan.
Steeds zijn deze interne spanningen vervlochten met internationale spanningen en bemoeienissen. Vanaf 2004 ondernemen rebellen, Houthi’s genaamd, vanuit het noorden van Noord-Jemen, een reeks opstanden tegen het centrale gezag en herstel van hun in 1962 verloren machtspositie. Verbonden met het eveneens sjiitische Iran en Hezbollah breiden zij hun machtsgebied uit, bezetten de hoofdstad en plegen in 2014 een staatsgreep. Zij weten hun macht evenwel niet zeker te stellen en voldoende te legitimeren. Daardoor roepen zij rampspoed af over zichzelf en over heel Jemen. De stagnerende opstand doemt het nieuwe Jemen tot een gefaalde staat.
Eind maart 2015 culmineert deze burgeroorlog in een rampzalige internationale oorlog, als Jemen wordt aangevallen door een coalitie van elf landen onder leiding van Saoedi-Arabië. Het past in een patroon. Na het onderdrukken van de kortstondige Arabische lente van 2011 herstellen en verstrakken vele regimes in de roerige regio hun macht. Mede omdat Jemen al langer wordt gezien als broeinest van terrorisme verlenen de VS, het VK en Frankrijk bedekte rugsteun. Stabiliteit is hun gedeeld belang.
De oorlogsvoering wordt gekenmerkt door reeksen luchtaanvallen op zo goed als weerloze bevolkingscentra, met als gevolg één van de ernstigste humanitaire crises ter wereld. Havens worden geblokkeerd, vliegvelden gesloten. Tegelijk lijkt het een vergeten oorlog, die zich lijkt af te spelen in een randgebied van het wereldtoneel. Maar door zijn ligging aan de zuidrand van het Arabisch schiereiland is Jemen van oudsher een kruispunt op de zeeroutes tussen Rode Zee, Oost-Afrika, Perzische Golf en Indische Oceaan. Aan die ligging heeft het lange tijden zijn bloei en vaak ook zijn kwetsbaarheid te danken gehad.
De liefde betreft allereerst het feit dat de auteur in Sanaa is geboren als kind van babyboomers, die na hun studie op een avontuurlijke fiets- en bootreis in Jemen belandden en daar als expats werkzaam werden in de ontwikkelingssamenwerking (UNDP en later SNP). Zijn jeugd in diverse Arabische landen en zijn studie Arabisch in Caïro zorgden voor een diepgewortelde liefde voor Arabische culturen. In het ook politiek broeierige Caïro ontmoette hij in 2012 Sara Ishaq, dochter van een Schotse moeder en een Jemenitische vader, afkomstig uit de oude Noord-Jemenitische elite van sayyids. De kennismaking zou opbloeien tot een blijvende liefde, en daarin vormde beider liefde voor Jemen een raakvlak. Zij trouwen tweemaal met elkaar, in maart 2015 te Caïro en in voorjaar 2018 te Amsterdam.
Het contrast tussen beide zegeningen is treffend. Het eerste huwelijk is islamitisch, en werd gesloten om tegemoet te komen aan de wens van haar vader. De plichtpleging verliep informeel: de korte plechtigheid werd in een woonkamer afgesloten door de vader van de bruid, die daarbij tegelijk terloops uitlegde, dat het even gemakkelijk was om weer te scheiden. De tweede huwelijkssluiting volgde het Nederlandse burgerlijk recht, dat aan vrouw en kinderen een betere rechtspositie waarborgt en meer armslag biedt in het internationale verkeer. De formele voorbereiding vond plaats in Berlijn, maar bleek te stranden op ingewikkelde procedures, formaliteiten en veelvoudige papieren. Daarom kreeg het pas zijn beslag na hun verhuizing naar Amsterdam, waar de afhandeling iets minder omslachtig bleek. Door haar familiebanden en door haar loopbaan als maakster van filmdocumentaires bleef zij sterk verbonden met de Jemenitische samenleving, die allengs meer en meer door conflicten werd getekend. In de loop van hun samenzijn en huwelijk raakte hun liefde – zij het grotendeels van een afstand vanuit Caïro (vanaf 2009), Berlijn (vanaf 2017) en Amsterdam (vanaf 2018) - steeds meer verwikkeld met de oorlog in Jemen.
‘Het huis in de wolken’ is een boeiend verslag van deze vervlechting van liefde en oorlog. De spiegeling van het politieke en het persoonlijke is vormgegeven door een afwisseling van dagboekfragmenten en meer algemene rapportages. Door dit dubbele vogel- en kikkerperspectief worden afstandelijkheid in de zakelijke beschrijving en betrokkenheid in de persoonlijke beleving gecombineerd. Het levendige verslag volgt niet de chronologie maar de loop van eigen ervaringen, doorspekt met terugblikken en beschouwingen. De lezer wordt zo reisgenoot op de zoektocht naar door de Jemenitische wereld.
Het boek ontleent zijn levendigheid aan de vele contrasten, die zich in het zog van de tegenstelling van liefde en oorlog aftekenen. Voortdurende wisselt de stemming: nuchter en nostalgisch, opgetogen en neerslachtig. Op politiek niveau is er contrast tussen optimistisch idealisme, dat het vaak moet afleggen tegen een realisme dat wordt gedicteerd door harde belangen, waarvan macht, olie en geld niet de minst belangrijke zijn. Aan westerse kant is tekenend is dat de miljoenen voor ontwikkelingsdoeleinden karig afsteken bij de miljarden aan militaire orders. Aan islamitische zijde staat tegenover de beleden eenheid in de umma, de gemeenschap van alle gelovigen, een grote verscheidenheid, die strijk en zet uitmondt in vijandigheden en geweldsuitbarstingen.
De ouders, bevlogen van het geïdealiseerde beeld van een onafhankelijk Arabia Felix, koesterden de traditionele Arabische cultuur, nog sluimerend en gesluierd in een exotisch waas. De zoon raakte ontnuchterd door de grauwe realiteiten van een ontredderde regio, speelbal van allerhande buitenlanden. Als hij zich van deze trieste neergang rekenschap geeft, dan leidt hem dat tot neerslachtige beschouwingen. In plaats van wegzinken in moedeloosheid, hebben hij – en vooral ook zijn vrouw –zich ingezet voor ruimere aandacht voor Jemen. Dat verliep grotendeels van buitenaf, via persoonlijke contacten. Voor zijn vrouw was dat onder meer het opleiden van filmmakers actief in het documenteren van het dagelijks leven in oorlogsgebied. Voor de auteur was het vooral journalistiek werk, dat de vergeten oorlog uit de vergeethoek probeerde te halen. Daarnaast waren zij in staat tot kleinschalige, maar concrete hulp, die zij konden bieden via een zelf opgericht Jemen Fonds.
Hun inzet vond zijn bekroning in het organiseren van migratie van familieleden vanuit het oorlogsgebied naar Nederland. De eerste stap was de migratie van (schoon)vader Habib. Deze leek aanvankelijk noodgedwongen illegaal. Immers, de rechtspositie van een migrant uit Jemen is paradoxaal. Hij of zij heeft recht op asielaanvrage in Europa, maar deze kan praktisch gesproken pas worden ingediend als Schengen-Europa illegaal is binnengekomen. Doordat Dirk en Sara burgerlijk trouwden, kon haar vader in Jemen, als eerstegraads familielid met uitnodiging voor de bruiloft, een visum krijgen voor Nederland, waar hij vervolgens asiel kon aanvragen. Toen dat eenmaal was verleend konden vele familieleden als zogeheten nareizigers volgen. Zo blijkt in dit geval van migratie de pull- even belangrijk als de pushfactor te zijn geweest.
Het perspectief van de schrijver is dat van het Jemenitisch volk in een potentieel, in de toekomst weer ‘gelukkig Arabië’. Het dramatisch lot van het ‘nietige Jemen’ schrijft de auteur vooral toe aan het militair ingrijpen door buitenlandse grootmachten. Hun rol wordt boos en bitter beschreven. Vrij mild daarentegen is hij over de sociale verhoudingen in de traditionele kastensamenleving en over het imamaat als rem op modernisering. De beschrijving van het zaïdisme benadrukt als kenmerken rechtvaardigheid en verantwoordelijkheid van bestuur, en zelfs verzetsplicht tegen onrecht, corruptie en nepotisme. Dit lijkt meer ingegeven door hun geloofsleer dan gestaafd door de historische praktijk. Het politieke streven van de Houthi’s, omschreven als ‘doen herleven van de oude orde’, noch hun praktijk worden gekritiseerd.
Doorgaans echter is zijn beschrijving evenwichtig en onpartijdig. In de baaierd van langlopende conflicten, waar elke partij zijn schuldigheden heeft, is zeker voor een buitenstaander partijdigheid of schuldtoewijzing niet zinvol. Het lot van Jemen vloeit voort uit het falen inzake staatsvorming en modernisering in een wereld van nationale staten. Het wortelt in de binnenlandse verdeeldheid, die voortdurend buitenlandse inmenging uitlokt en daardoor in stand wordt gehouden.
Tot slot: de titel Het huis in de wolken verwijst naar het Dar al-Hajar, het befaamde paleis, gebouwd op een rots, pronkstuk en icoon van de traditionele Noord-Jeminitische cultuur. Het werd in de 17e eeuw mede gebouwd door Sara’s voorvaderen. Voor Dirk is het een baken van herinnering aan zijn kindertijd in Sanaa. Toen speelde hij dit na in lego en duplo; daarna werd het leidbeeld in zijn leven. Na zijn vertrek uit de Arabische regio is het geworden tot symbool van verlangen om er ooit in vredestijd naar terug te keren. Die tijd lijkt voorlopig niet aangebroken.