Een man geleid door tegenstrijdigheden

‘Ik ben voor hen die leden of gepijnigd werden, opgekomen. Ik heb daarmee een verdomd heet hangijzer aangepakt; ik heb meer gedaan dan mijn plicht. Ik heb me tegen het geweld, tegen het onrecht en tegen de willekeur ingezet en de schuldigen bestreden.’ Met deze woorden trachtte Konrad Morgen zichzelf te beschrijven als een strijder voor rechtvaardigheid. Maar was dat ook zo? In zijn nieuwste boek ‘Een rechter in Auschwitz’ geeft Kevin Prenger antwoord op deze intrigerende vraag en dat levert zowel een verrassend als een schokkend inzicht op in zowel het SS-rechtssysteem als in het functioneren van de kampcommandanten en de kampbewakers.

Als SS-rechter was Konrad Morgen aangesteld om de corruptie binnen de concentratiekampen aan te pakken en dan niet de corruptie gepleegd door de gevangenen, maar door de bewakers. Prenger beschrijft in dit boek aan welke misstanden de kampbewakers zich schuldig maakten en dat waren geen lichte vergrijpen. Morgen slaagde erin diverse kampcommandanten te laten arresteren en bracht hen voor het gerecht. Hoewel de straffen dikwijls werden teruggedraaid door persoonlijke inmenging van Reichsführer-SS Heinrich Himmler lijkt Morgens optreden als rechter heldhaftig te zijn geweest. ‘Een rechter in Auschwitz’ laat echter ook een andere kant van Konrad Morgen zien.

Ondersteund door verschillende bronnen komt uit dit boek een beeld naar voren van een man die geleid werd door tegenstrijdigheden. Morgen zat vastgeklemd tussen idealen en de waanbeelden van hogerhand, waartegen hij zich niet durfde te verzetten vanwege het risico zelf in een concentratiekamp te verdwijnen of wellicht geëxecuteerd te worden. Hij vervolgde weliswaar de kampcommandanten, verzette zich tegen het sadisme dat de hoge officieren ten toon spreidde tegen hun gevangenen, doch tegelijkertijd trad hij niet op tegen het vernietigingssysteem in de kampen en daarmee bleven de grootste misdadigers buiten schot. Zelfs tijdens de Neurenberger processen bleef hij de SS vrijpleiten van misdaden. Hij noemde het ‘een fatsoenlijke organisatie’, terwijl de werkelijkheid een geheel ander beeld liet zien. Getuigde deze houding van naïviteit of wilde hij niet zien hoe bruut de SS geweest was? Dat laatste kon hij niet waar maken. Morgen had immers de concentratiekampen bezocht en na uitgebreide rondleidingen wist hij heel goed wat daar gaande was. Maar zijn handen waren gebonden. Hij kon niet meer doen dan hij eigenlijk gewild zou hebben. In principe was Konrad Morgen niets meer dan een pion in het hele vernietigingssysteem. Zo waren er meer, wier handelswijze de nazi’s een beter image moest geven om de gruwelijke werkelijkheid te verbergen.

Het blijft voor een buitenstaander moeilijk te doorgronden wat de werkelijke beweegredenen waren van medewerkers van het naziregime en hoe ver hun loyaliteit nu echt ging. Feit is dat velen bij de Neurenberger processen een ander beeld van zichzelf probeerden te schetsen om hun straf te ontlopen. Leugens waren daarbij niet te vermijden. Ook Morgen lukte dat niet. Wantrouwen speelde zeker een grote rol. Wie waren de mensen die het na de oorlog voor het zeggen kregen? Was met het einde van de oorlog ook daadwerkelijk een einde gekomen aan het gedachtegoed van de nazi’s? Er zullen tussen de gevangenen zonder meer mensen gezeten hebben die beslist niet met alles eens waren wat in opdracht van Hitler gebeurde, maar die zich genoodzaakt zagen om slechts dat te kunnen doen wat in hun vermogen lag. Wetend dat wanneer zij weigerden hun taken uit te voeren, anderen in hun plaats aangesteld zouden worden die bereid waren fanatieker de orders op te volgen. Eén van hen zou zomaar Konrad Morgen kunnen zijn geweest….