Kerstmis onder vuur -de goede verteltrant en de brede opzet

Vrede op aarde. Dat is de voornaamste boodschap met Kerstmis. Echter, in tijden van oorlog is er geen sprake van vrede. Toch willen mensen ook dan het kerstfeest vieren, ondanks zorgen en schaarste. Kevin Prenger dook in het fenomeen kerstviering in de Tweede Wereldoorlog. In zijn boek ‘Kerstmis onder vuur. Kerst tijdens de Tweede Wereldoorlog aan het front, thuis en in de kampen’ neemt de auteur zijn lezers mee langs de vieringen van Kerst in Nederland, Duitsland, Groot Brittannië, Rusland en de Verenigde Staten. Zijn boodschap is dat de vrolijkheid rondom Kerst het gewonnen heeft van bezinning. Bij het horen van liedjes als ‘White Christmas’ and ‘Home for Christmas’ staan we niet meer stil bij de gruwelen en de opofferingen die velen zich hebben moeten getroosten tijdens die donkere oorlogsjaren 1940-1945. In deze moderne tijd zijn we gewend aan Kerst met cadeaus en een rijk gevulde dinertafel. Hoe anders was het in de Tweede Wereldoorlog!
Kerst is een tijd van licht, van dennengeur en engelenhaar. Verlangend naar warmte en gezelligheid met vrienden en/of familie. Maar aan de frontlinies is er van warmte en gezelligheid geen sprake. Het is koud, de troepen hebben honger, en de dood zweeft om hen heen. De stemming is uiterst somber. Bij het thuisfront is de sfeer niet anders. Moeders en vrouwen wachten in onzekerheid af of hun zonen en mannen weer veilig huiswaarts keren. In concentratiekampen als Auschwitz gaat de terreur gewoon door. Wel of geen Kerst, hoewel door de SS de schijn wordt opgehouden door verlichte kerstbomen te plaatsen bij de barakken…
Je zou denken dat onder dergelijke omstandigheden niemand zin heeft om kerst te vieren. Maar niets is minder waar. Het kerstfeest vormt juist een lichtpuntje in deze zware tijden. Iedereen, vriend of vijand, klampt zich aan dat lichtpuntje vast. In enkele gevallen ontstaat zelfs verbroedering tussen de vijanden, zij het alleen op kerstavond. Er worden liederen gezongen en hoewel de schaarste overal in Europa groot is, wordt er toch geprobeerd om elkaar cadeautjes te geven. Ook daarin zijn weinig verschillen aan te geven. In Engeland wordt vooral gedacht aan zeep, parfum, rookwaar, en boeken. Maar ook artikelen die gebruikt kunnen worden bij bombardementen zijn in trek. Europese speelgoedfabrieken spelen flink in op de oorlog. Naast de teddyberen staan onder meer tanks en militaire vliegtuigen in de winkels. Bordspelen hebben thema’s die geassocieerd waren aan de oorlog. Voor jongens zijn er minikopieën van militaire uniformen die hun vaders droegen. De meisjes worden verrast met verpleegstersuniformen, want voor hen heeft de oorlog een andere betekenis: zorgzaamheid. Dus zijn ook poppen een geliefd cadeau. In Duitsland hebben de cadeaus voor de kinderen vanzelfsprekend een nationaalsocialistisch tintje.
Soms is er echt helemaal niets voor handen wat aan Kerst doet denken. Op die momenten moet een mens inventief zijn om alsnog de sfeer van Kerst te kunnen verwezenlijken, zoals in het geval van luitenant Kurt Reuber, chef-arts en protestantse predikant in het 6. Armee, gelegerd nabij Stalingrad. Om de manschappen toch het gevoel van Kerst te kunnen geven, tekent hij op de achterkant van een Russische landkaart met hotskool een Madonna met kind. Dit kunstwerk kreeg later de bijnaam de Madonna van Stalingrad.
Wat ‘Kerstmis onder vuur’ zo boeiend maakt, is, behalve de goede verteltrant, de brede opzet. De verhalen gaan over burgers, soldaten (vooral de Oostfrontsoldaten) en kampgevangenen. Ze zijn ontroerend, vervullen de lezer met ontzetting of zijn leerzaam. Een extra lading dankt dit boek aan de persoonlijke verhalen van Wolfhilde von König, dochter van een Wehrmachtssoldaat, en de doktersvrouw uit de Achterhoek die Prenger als een rode draad door het boek laat lopen.
‘Kerstmis onder vuur’ is niet een vrolijk boek, maar het laat wel iets bijzonders zien, namelijk dat iedere zware tijd ook mooie momenten kent. Het zijn uitgerekend die momenten die een mens in zulke perioden de moed geven om door te gaan en zijn noodlot te dragen. De getuigenissen staan in dit boek opgetekend. Helaas zijn er nog steeds landen waar met Kerst de strijd nog gewoon doorgaat en mensen Kerst niet kunnen vieren, zoals wij dat doen in het vrije Westen. Laat ons daar ook bij stilstaan, wanneer we ‘Kerstmis onder vuur’ lezen, terwijl we luisteren naar die overbekende Kerstsongs.