Doorleefde personages in zowel rauwe als romantische middeleeuwen

In het voorjaar van 2015 organiseerden Elly Godijn van Godijn Publishing en Gerti de Koeijer van het bedrijf Beleef de geschiedenis de schrijfwedstrijd Zwaarden van knoflook. Deze was bedoeld voor historische verhalen over de middeleeuwen. Verhalen die de middeleeuwen echt tot leven zouden brengen voor de lezer. Dit met als ondertitel Ridders en heksen en onder het motto: 'Het verhaal dat niet vergeten mag worden; over ridders, heksen, religie, mystiek, armoe en de zwarte dood'. Uit alle inzendingen werden dertig verhalen gekozen en er kwamen ook twee bonusverhalen van Godijn en De Koeijer zelf. Inmiddels is de fraai vormgegeven bundel in passende middeleeuwse stijl gepresenteerd. Zie het artikel over de boekpresentatie van de bundel.

Van de deelnemers aan de schrijfwedstrijd werd verwacht dat ze gedegen research zouden doen naar de middeleeuwen (500 – 1500) en dat de in het verhaal voorkomende historische feiten zouden kloppen. Dat is echter een even lovenswaardig als moeilijk streven, zeker wanneer het om de middeleeuwen gaat. Bronnen zijn vaak onvolledig, historici spreken elkaar over van alles en nog wat tegen en op het internet waart een hoop flauwe kul rond, ook op sites die serieus overkomen. Daarmee is een verhaal over ‘hoe het geweest zou kunnen zijn’ bij voorbaat het hoogst haalbare en kan de lat op het gebied van de historische correctheid beter niet al te hoog gelegd worden.

Maar hoe breng je de middeleeuwen dan toch tot leven voor de lezer? Welnu, dat doen eigenlijk alle auteurs in deze bundel door zich zo goed mogelijk in te leven in hun personages. De manier waarop mensen gebeurtenissen ervaren en ermee omgaan, de gedachten en emoties die ze hebben, de keuzes die ze maken en de motieven die hun drijven tot bepaalde handelingen, krijgen steeds weer volop aandacht. En ja, bij de meeste verhalen werkt dat. Als lezer kun je uitstekend meeleven met de diverse karakters en word je met enige regelmaat geconfronteerd met het feit dat de middeleeuwse mens ook maar een mens was. Soms heel anders dan wij en soms precies hetzelfde.

Veel auteurs zitten dicht op de huid van hun held en vaak wordt er vanuit de eerste persoon verteld. Echt indringend zijn De witte vogel van Rob Geukens en Santa Maria di Nazareth van Imme van der Bent, waarin de auteurs de vervreemding en wanhoop die pestdokters gevoeld moeten hebben mooi beschrijven. In Voor altijd de jouwe toont Gerti de Koeijer de belevingswereld van een jonkvrouw die een nauwelijks te bevatten keuze maakt. In De jonkheer en het jodenmeisje van Marroussia Arnold (nota bene een moderne versie van een bekende Gelderse legende) zien we de eenzaamheid en tragiek van een jonkheer die tegen bijgeloof en valse beschuldigingen invecht, maar klem komt te zitten tussen twee vuren. En de ridder uit Het dorp van Hendrik van Oordt doet de lezer met hem mee zweten, wanneer hij machteloos ten onder dreigt te gaan aan manipulatie, bijgeloof en volkswoede.

Sommige auteurs maken moedige keuzes ten aanzien van hun hoofdpersoon. Mensen die aan de verkeerde kant van de middeleeuwen waren geraakt, krijgen ook een stem en uiteindelijk meer begrip. Zo brutaal als de beul van Gertrude van de Ketterij, waarin een beul worstelt met het feit dat hij door zijn beroep als een paria wordt gezien, is bijvoorbeeld een verhaal waarvoor dat geldt. In het verhaal La Cordière van Imme van der Bent, gebaseerd op een echt heksenproces, staat een onder marteling afgegeven verklaring centraal en geeft de schrijfster de lezer iets mee om over na te denken.

In een paar verhalen worden juist verschillende gezichtspunten naast elkaar gezet. In Zwarte Dood van Gerhard Pijnenburg zien we de uiteenlopende manier waarop twee Milanese metselaars aankijken tegen het feit dat ze met de pest besmette mensen moeten inmetselen. In Bloed, zweet en kraamtranen van Jolien Harders, wordt een bevalling bekeken door de ogen van alle betrokkenen.

Hoewel de zware kanten van het middeleeuwse leven de meeste aandacht krijgt, gaan gelukkig niet alle verhalen over ellende en narigheid. Een leuke afwisseling is bijvoorbeeld het verhaal De heer van Scorodon van Lianne Biemond-Kasbergen, waarin een fraai beeld wordt geschetst van een waard, zijn taveerne en natuurlijk enkele vermetele stamgasten. Hoe een dood konijn een overval voorkomt van Annette Akkerman is een aardig Young Adult-verhaal waarin een tienerjongen het aan de stok krijgt met een stel echt middeleeuwse boeven.

Een gebrekkige plotontwikkeling wil nog wel eens het probleem zijn met character driven-verhalen als deze. Dat geldt inderdaad ook voor een handvol verhalen in deze bundel, die teveel in het anekdotische blijven hangen. Het omgekeerde, een plot driven-verhaal waaraan een noemenswaardige karakterisering ontbreekt, komt niet voor. Dat is uiteraard een weerspiegeling van de voorkeur die de jury heeft gehad bij het maken van de selectie. Opvallen met een goed plot doet onder meer Nienke Pool wiens verhaal De heksenhamer een spitsvondige ontknoping heeft. Echt ijzingwekkend wordt het echter pas bij het laatste verhaal van Jan Pronk die de bundel met Mooie gave plank een gedenkwaardig einde geeft.

Helaas neemt dit alles niet weg dat de bundel inhoudelijk gezien toch minder middeleeuws is geworden dan bedoeld, zelfs als we mild blijven ten aanzien van de historische correctheid. Dat komt om te beginnen doordat de focus nogal sterk op de late en zeer late middeleeuwen ligt. Enige naspeuring leert dat slechts een minderheid van zo’n tien verhalen plaats heeft of kan hebben in de periode van 500 – 1347, het jaar waarin de pest voor het eerst uitbrak. De rest vindt daarna plaats. Twee verhalen zijn zelfs expliciet gebaseerd op gebeurtenissen die na 1500 plaatsvonden (‘Achter het schot’ uit 1625 en ‘Wouter’ uit 1573). Minstens vier andere verhalen bevatten elementen die het zeer onwaarschijnlijk maken dat ze vóór 1500 plaatsvonden. Dat levert al met al het beeld op van een wereld die beduidend verder ontwikkeld en georganiseerd was, dan deze tijdens het grootste gedeelte van de ‘donkere eeuwen’ ook werkelijk was.     

Ondertussen zijn er meer zaken die maar matig kloppen met de werkelijkheid. Juist in de verhalen over heksen(vervolging) en ridders, die conform de opdracht veel voorkomen, drijven de auteurs vaak af in de richting van geromantiseerde ideeën uit films en boeken. Deze verhalen bieden weinig interessante inzichten of verrassende historische feiten, hoe origineel, leuk of aangrijpend deze verhalen op zichzelf ook kunnen zijn. Daarnaast zet de heks als personage duidelijk de deur open naar bovennatuurlijke krachten, die in een aantal verhalen wel degelijk echt blijken te bestaan. Dat staat toch op gespannen voet met de doelstelling historisch verantwoorde verhalen te publiceren.

Een aantal andere verhalen beklijven beter, al laten ze vaak een rauwe werkelijkheid zien (of misschien beklijven ze juist daarom wel). De verhalen over de pest bijvoorbeeld maken allemaal indruk. Het verhaal Dodelijk Banket van Tieneke Verheijen, het ‘oudste’ verhaal in de bundel dat zich begin 6de eeuw afspeelt, geeft een mooi beeld van zowel de middeleeuwse keuken als van typisch middeleeuws, politiek gekonkel. Het verhaal Zeilen van Hay van den Munckhof, over een aanval van Vikingen op Dorestad, volgt nu eens niet de gebaande paden over dit onderwerp.

De conclusie kan dan ook zijn dat Zwaarden van knoflook nog een beetje op twee benen hinkt: enerzijds is er de behoefte een zo doorleefd en realistisch mogelijk beeld te geven van middeleeuwse levens, anderzijds is er de romantische fascinatie met heksen en ridders. Dat levert op zich een bundel op met veel aardige tot zeer goede verhalen die beslist de moeite waard is. Toch zou het beter zijn als de samenstellers een volgende keer een scherpere keuze maken tussen het een of het ander.

Hopelijk kiezen ze dan voor historisch verantwoorde verhalen, want juist op dat gebied doet de bundel verlangen naar meer en is de verrassing groter. Bovendien hebben Elly Godijn en Gerti de Koeijer met de sterk op personages en karakterisering gerichte insteek een prima manier gevonden om de geschiedenis daadwerkelijk tot leven te brengen. Een manier waar zoveel potentieel in zit voor de toekomst, dat Zwaarden van knoflook alleen maar een eersteling kan zijn van meer historische bundels die nog komen gaan.