Wij zijn ziek.

Ziekte als metafoor. Aids en zijn metaforen. Door Susan Sontag.

Haar theorieën over ziekte interesseerden me al sinds ik Hanna Bervoets er over zag praten in Zomergasten. Ik was dan ook heel blij dat deze essays opnieuw werden uitgegeven door De Arbeiderspers.

Sontag schreef Ziekte als metafoor (voornamelijk over kanker) al in 1977, een 10 jaar later volgde Aids als metafoor. Hoewel beide essays dus lang geleden geschreven zijn komen ze qua ideeën nergens gedateerd over. Jammer genoeg. (Zo gaat het vaak, als je goed om je heen kijkt zie je dat alles verandert maar ook alles hetzelfde blijft.) Nog steeds gebruiken we ziektes als metafoor (in onze taal) en nog steeds leven er waanideeën over ziektes waarvan we de oorzaak (nog) niet kennen. Sontag schreef over kanker en aids als ‘plagen’ waar men een oordeel over velde. Nu zijn die posities ingenomen door bijvoorbeeld: cvs, fybromyalgie en de ziekte van lyme.

Waar er nog een zekere romantiek hing rond het hebben van tbc (oorzaak: een te hoge hartstocht) was dat bij het krijgen van kanker net het omgekeerde (oorzaak: te weinig uiten van emoties).
Mensen hebben altijd al een ‘schuldige’ gezocht buiten de veroorzakende bacil of virus. Men gaf de schuld aan de omgeving (onrein, milieuproblemen,…) of aan het gedrag van het individu (opkroppen van woede, ongepaste levensstijl,…). Vaak worden er termen van de oorlogstaal gebruikt: aanval, verdediging, indringers. Door het gebruik van metaforen, vooral die oorlogsgerichte, creëert men een verkeerd beeld van de ziekte en de oorzaak wat er voor kan zorgen dat de arts niet correct handelt, de omgeving geen warm netwerk vormt en de patiënt minder goed geneest.

Het zij-denken zorgt voor stigmatisering, eventueel isolering en soms ook opsluiting/quarantaine. Men gaat politieke spelletjes spelen, angst aanjagen, grenzen sluiten.
Terwijl volgens Sontag de ware oorzaak ligt in het ongebreidelde, wereldomvattende kapitalisme. We reizen meer, we consumeren meer, streven naar voortdurend genot, naar meer, meer, meer,… Dat heeft impact op het milieu en daaruit volgend op de mens en zijn lichaam.

Metaforen over ziekte (als in oorlogstaal en als in het medisch-taalgebruik in verband met het dagdagelijkse welzijn) moet men niet uitroeien door ze niet meer te gebruiken maar door ze te doorgronden stelt Sontag. En dat doet ze op voortreffelijke wijze: filosofisch, wetenschappelijk onderbouwd, vol verwijzingen naar literatuur en met een urgentie voortkomend uit het zelf overwinnen van kanker (denk ik).

Hoewel heel algemeen en allesomvattend is dit boek ook heel persoonlijk, zonder het ooit over het persoonlijke te hebben. Het geeft een inkijk in hoe wij, (‘men’/‘de wereld’) naar ziekte keken en nog steeds kijken en daarnaast geeft het ongemerkt toegang tot hoe we zelf denken over ziek-zijn. We leren begrijpen waarom we over onszelf en elkaar oordelen, hoe dat zo gekomen is en waarom we dat vooral niet (meer) moeten doen. Laat het gevecht waar het hoort.