Lezersrecensie
De analyse klopt maar de oplossing slaat nergens op
Waarom een SP politicus gevraagd werd een voorwoord te schrijven bij deze lezing van Hartmut Rosa wordt door de uitgever helaas niet verteld. Storender vind ik echter dat de oorspronkelijke titel van deze lezing niet wordt vermeld. Van Rosa weet ik slechts dat hij meent dat door alle technologische ontwikkelingen en de socio-economische gevolgen daarvan er een zodanige versnelling in het leven van mensen is ontstaan dat er eerder een gebrek aan tijd ontstaat dan, wat je zou verwachten, een overschot aan tijd. Er is simpelweg onvoldoende tijd in een mensenleven om alle zich aandienende mogelijkheden te verkennen. Hij wijst op het belang van goede, lonende en inspirerende arbeid en bepleit degrowth, ontgroeiing. Een sympathiek streven dat ik graag ondersteun maar wat heeft dit met religiositeit van doen?
In zijn lezing stelt Rosa dat de samenleving in een crisis verkeert, waarin ik hem niet zal tegenspreken, en dat we zonder twijfel religieuze instellingen, tradities, praktijken, denkstructuren, overtuigingen en riten nodig hebben om et misschien nog uit te komen, een konklusie die mij onzinnig en pertinent onjuist lijkt. Rosa meent dat een samenleving modern is als ze zichzelf alleen dynamisch kan stabiliseren, dat wil zeggen, als ze systematisch en structureel afhankelijk is van permanente groei om zichzelf te reproduceren en de institutionele status quo te handhaven. Vervolgens laat hij zien dat we op alle terreinen waar we zouden kunnen groeien al heel snel tegen grenzen aanlopen, systeemgrenzen. Maar we moeten groeien en steeds meer energie in die groei stoppen, willen we behouden wat we hebben. En dat maakt onze samenleving tot een perverse samenleving. Ook maakt het dat onze houding tegenover die samenleving steeds agressiever wordt. We zien dat ook in de politiek en de wisselwerking tussen politiek en samenleving. De politiek andersdenkende wordt steeds meer gezien als een misselijk makende vijand die het zwijgen moet worden opgelegd. En ondanks dat we ons steeds nadrukkelijker realiseren dat geen van de mooie beloften door politici ooit zal worden ingelost, blijven we maar inzetten op permanente groei. Onze kinderen gaan het niet beter hebben dan wij, we mogen al blij zijn als ze ons een klein beetje kunnen bijbenen en daar moeten we steeds harder voor werken.
Deze analyse van Rosa klopt natuurlijk, er is geen speld tussen te krijgen. Maar nu komt het: democratie, aldus Rosa, is het centrale credo van onze samenleving maar democratie vraagt juist van ons ook naar de ander te willen luisteren maar dat luisterend hart doet nauwelijks nog mee in onze agressieve samenleving. Ook deze constatering klopt. Maar Rosa had er aan toe kunnen voegen dat de democratie steeds minder populair wordt. Die moderne burger heeft steeds meer behoefte aan een illiberale samenleving die de dictatuur van de meerderheid nastreeft. We hebben er genoeg van telkens maar weer rekening te moeten houden met andersdenkenden en minderheden. Die moderne burger ziet liever een sterke man aan het roer en is dan ook steeds gevoeliger, wereldwijd, voor populistisch gedachtegoed. Nee, die moderne burger is er nog lang niet aan toe het gesprek met de ander aan te gaan. Ik vrees dat wij het dieptepunt van de agressieve samenleving nog lang niet bereikt hebben. Pas als mensen gaan voelen, zien en begrijpen dat hun nieuwe levenshouding hen ook niet de gehoopte verlossing zal gaan brengen, pas dan ontstaat er misschien weer ruimte voor luisteren, voor het gesprek. Als we tegen die tijd tenminste nog niet definitief zijn geknecht door AI.
Rosa wil, hoopt dat de burger weer aanspreekbaar wordt. En hier introduceert hij zijn resonantie theorie. We moeten geraakt, geprikkeld worden en daardoor moet ik een verbinding aangaan met de ander waardoor er hopelijk een transformatie kan ontstaan en resonantie kan worden gecreëerd, een nieuwe gedachte, een nieuw perspectief. Wat de wereld volgens Rosa nodig heeft is het vermogen zich te laten aanspreken. Ik loop nog steeds met hem mee en volg hem in zijn denken.
Maar nu komen we op het punt waar onze wegen zich scheiden. Rosa namelijk stelt dat religie precies die juiste sociale en materiële ruimtes bezit om die resonantie tot stand te brengen. En overal in met name de katholieke geloofsbeleving ziet hij talloze resonantierelaties. Rosa: ”Ik geloof dat religie op zich juist hieraan haar grote kracht ontleent, namelijk dat ze een soort verticale belofte van resonantie doet, dat ze zegt: de grondslag van mijn bestaan is niet het stille, koude, vijandige of onverschillige universum, maar een antwoordrelatie”. “Ik heb je bij je naam geroepen, je bent van mij”. De bijbel is voor hem een groot document van schreeuwen, roepen en smeken om gehoord te worden, om weerklank te vinden in het aangezicht van een stille sterrenbeeld”. Hier ontpopt Rosa zich als de nieuwe Augustinus. Hij zegt letterlijk: “Er is Iemand die jou bedoeld heeft, die jou geroepen heeft, die je ook hoort, zelfs als Hij niet beschikbaar is in het hier en nu”. (Merk op dat ‘iemand’ en ‘hij’ beide met een hoofdletter zijn geschreven!) En daarom vindt hij dat de democratie niet zonder religie kan.
Als u wel eens vaker iets van mij las begrijpt u dat ik dit soort redenaties niet verdraag. Bedoelt Rosa nu te zeggen dat er van mij, atheïst pur sang, nooit iets verbindends uit kan gaan? Dat je in een god moet geloven om gehoord te worden? Ik denk inderdaad dat hij dat meent. Rosa preekt het liefst voor eigen parochie! Zijn analyse is juist maar met zijn antwoord slaat hij de plank volledig mis. De monotheïstische godsdiensten beloven de hemel als een hiernamaals, leef zoals u wil maar toon bijtijds berouw en het walhalla zal uw deel zijn. Het zijn heilsleren die de mensen voor de gek houden. Net zoals het communisme dat dan tenminste nog de hemel op aarde beloofde: de ‘dictatuur van het proletariaat’al. Dat is ook nooit wat geworden. Nee, in de echte democratie mag iedereen geloven wat hij wil maar worden alle mensen gedreven door de overtuiging dat die democratie bescherming verdient en dat die bescherming er bij gebaat is als we ons er allemaal even hard voor inzetten, in welke God we ook willen geloven.
Nee, Hartmut Rosa stelde mij ernstig teleur, hier sprak niet een wetenschapper maar een theoloog! Dat Ronald van Raak hem aanbeveelt pleit niet voor hem.
Enno Nuy
Augustus 2025
In zijn lezing stelt Rosa dat de samenleving in een crisis verkeert, waarin ik hem niet zal tegenspreken, en dat we zonder twijfel religieuze instellingen, tradities, praktijken, denkstructuren, overtuigingen en riten nodig hebben om et misschien nog uit te komen, een konklusie die mij onzinnig en pertinent onjuist lijkt. Rosa meent dat een samenleving modern is als ze zichzelf alleen dynamisch kan stabiliseren, dat wil zeggen, als ze systematisch en structureel afhankelijk is van permanente groei om zichzelf te reproduceren en de institutionele status quo te handhaven. Vervolgens laat hij zien dat we op alle terreinen waar we zouden kunnen groeien al heel snel tegen grenzen aanlopen, systeemgrenzen. Maar we moeten groeien en steeds meer energie in die groei stoppen, willen we behouden wat we hebben. En dat maakt onze samenleving tot een perverse samenleving. Ook maakt het dat onze houding tegenover die samenleving steeds agressiever wordt. We zien dat ook in de politiek en de wisselwerking tussen politiek en samenleving. De politiek andersdenkende wordt steeds meer gezien als een misselijk makende vijand die het zwijgen moet worden opgelegd. En ondanks dat we ons steeds nadrukkelijker realiseren dat geen van de mooie beloften door politici ooit zal worden ingelost, blijven we maar inzetten op permanente groei. Onze kinderen gaan het niet beter hebben dan wij, we mogen al blij zijn als ze ons een klein beetje kunnen bijbenen en daar moeten we steeds harder voor werken.
Deze analyse van Rosa klopt natuurlijk, er is geen speld tussen te krijgen. Maar nu komt het: democratie, aldus Rosa, is het centrale credo van onze samenleving maar democratie vraagt juist van ons ook naar de ander te willen luisteren maar dat luisterend hart doet nauwelijks nog mee in onze agressieve samenleving. Ook deze constatering klopt. Maar Rosa had er aan toe kunnen voegen dat de democratie steeds minder populair wordt. Die moderne burger heeft steeds meer behoefte aan een illiberale samenleving die de dictatuur van de meerderheid nastreeft. We hebben er genoeg van telkens maar weer rekening te moeten houden met andersdenkenden en minderheden. Die moderne burger ziet liever een sterke man aan het roer en is dan ook steeds gevoeliger, wereldwijd, voor populistisch gedachtegoed. Nee, die moderne burger is er nog lang niet aan toe het gesprek met de ander aan te gaan. Ik vrees dat wij het dieptepunt van de agressieve samenleving nog lang niet bereikt hebben. Pas als mensen gaan voelen, zien en begrijpen dat hun nieuwe levenshouding hen ook niet de gehoopte verlossing zal gaan brengen, pas dan ontstaat er misschien weer ruimte voor luisteren, voor het gesprek. Als we tegen die tijd tenminste nog niet definitief zijn geknecht door AI.
Rosa wil, hoopt dat de burger weer aanspreekbaar wordt. En hier introduceert hij zijn resonantie theorie. We moeten geraakt, geprikkeld worden en daardoor moet ik een verbinding aangaan met de ander waardoor er hopelijk een transformatie kan ontstaan en resonantie kan worden gecreëerd, een nieuwe gedachte, een nieuw perspectief. Wat de wereld volgens Rosa nodig heeft is het vermogen zich te laten aanspreken. Ik loop nog steeds met hem mee en volg hem in zijn denken.
Maar nu komen we op het punt waar onze wegen zich scheiden. Rosa namelijk stelt dat religie precies die juiste sociale en materiële ruimtes bezit om die resonantie tot stand te brengen. En overal in met name de katholieke geloofsbeleving ziet hij talloze resonantierelaties. Rosa: ”Ik geloof dat religie op zich juist hieraan haar grote kracht ontleent, namelijk dat ze een soort verticale belofte van resonantie doet, dat ze zegt: de grondslag van mijn bestaan is niet het stille, koude, vijandige of onverschillige universum, maar een antwoordrelatie”. “Ik heb je bij je naam geroepen, je bent van mij”. De bijbel is voor hem een groot document van schreeuwen, roepen en smeken om gehoord te worden, om weerklank te vinden in het aangezicht van een stille sterrenbeeld”. Hier ontpopt Rosa zich als de nieuwe Augustinus. Hij zegt letterlijk: “Er is Iemand die jou bedoeld heeft, die jou geroepen heeft, die je ook hoort, zelfs als Hij niet beschikbaar is in het hier en nu”. (Merk op dat ‘iemand’ en ‘hij’ beide met een hoofdletter zijn geschreven!) En daarom vindt hij dat de democratie niet zonder religie kan.
Als u wel eens vaker iets van mij las begrijpt u dat ik dit soort redenaties niet verdraag. Bedoelt Rosa nu te zeggen dat er van mij, atheïst pur sang, nooit iets verbindends uit kan gaan? Dat je in een god moet geloven om gehoord te worden? Ik denk inderdaad dat hij dat meent. Rosa preekt het liefst voor eigen parochie! Zijn analyse is juist maar met zijn antwoord slaat hij de plank volledig mis. De monotheïstische godsdiensten beloven de hemel als een hiernamaals, leef zoals u wil maar toon bijtijds berouw en het walhalla zal uw deel zijn. Het zijn heilsleren die de mensen voor de gek houden. Net zoals het communisme dat dan tenminste nog de hemel op aarde beloofde: de ‘dictatuur van het proletariaat’al. Dat is ook nooit wat geworden. Nee, in de echte democratie mag iedereen geloven wat hij wil maar worden alle mensen gedreven door de overtuiging dat die democratie bescherming verdient en dat die bescherming er bij gebaat is als we ons er allemaal even hard voor inzetten, in welke God we ook willen geloven.
Nee, Hartmut Rosa stelde mij ernstig teleur, hier sprak niet een wetenschapper maar een theoloog! Dat Ronald van Raak hem aanbeveelt pleit niet voor hem.
Enno Nuy
Augustus 2025
1
Reageer op deze recensie
