Een terechte hommage aan een vergeten held: Varian Fry

Wittstock, Uwe - Marseille 1940
De grote exodus van kunst en literatuur
Cossee Amsterdam, 398 pagina’s
Vertaald door Michel Bolwerk


Van Wittstock las ik eerder Februari 1933. Dit Marseille 1940 heeft dezelfde structuur: de schrijver verhaalt van gebeurtenissen die kennelijk op specifieke datums in dat ene jaar zijn gebeurd. Of dat echt zo is, weten we niet. Misschien permitteerde de schrijver zich (dichterlijke) vrijheid. Een dergelijke structuur geeft onmiskenbaar vaart aan het boek, dat je steeds meer als een spannende thriller gaat ervaren. Zo ook dit Marseille 1940.
Op pagina 35 heeft de vertaler het over de dictatoriale machtsvolkomenheid van de Oostenrijkse kanselier Kurt Schussnigg. Ik snap wat hij bedoelt maar dit woord bestaat echt niet. Noch vind ik het een fraai neologisme. Dat Franz Werfel niet wist hoe snel hij de loyaliteitsbetuiging jegens Hitler moest tekenen om twee maanden later als jood alsnog geroyeerd te worden is natuurlijk opmerkelijk. En ronduit raadselachtig is het gedrag van Alma Mahler. Zij had een zodanige hekel aan uitvaarten dat ze ook de teraardebestelling van haar achttienjarige dochter oversloeg. Wittstoch over haar verhouding tot joden: “Ze maakt geen geheim van haar antisemitisme en ze beschouwt haar huwelijken met de joden Gustav Mahler en Franz Werfel als zelfvernedering - waaruit ze het recht afleidt om de mannen in ruil daarvoor te mogen kleineren en krenken”. En te belazeren, denk ik er achteraan maar wat zegt dit niet over die mannen zelf? Hitler beschouwt Alma Mahler als ‘een genie aan het hoofd van een groots volk’. En geheel nieuw voor mij maar wel logisch is het gebruik van de slaapverdrijvende drug Pervitine door de Duitsers.

Terwijl de honderden Duitse schrijvers, journalisten en kunstenaars, op de vlucht in Frankrijk onder extreem chaotische omstandigheden uit de handen van de nazi’s proberen te blijven, richten Varian Fry en Paul hagen in Amerika een reddingscomité op om zoveel mogelijk vluchtelingen naar de Verenigde Staten te halen. Besloten wordt dat Fry naar Marseille vertrekt om vanuit die plaats de evacuaties te organiseren. Maar voor het zover is voel je nadrukkelijk en heel indringend de spanning en vooral de zenuwen van de op de vlucht geslagen kunstenaars. Als we eindelijk in Marseille aangeland zijn voel je onmiddellijk de sfeer die eerder zo treffend werd beschreven door Anna Seghers in Transit. En al snel lezen we het trieste relaas over Walter Benjamin die in het zicht van de haven besluit zijn leven te beëindigen. Even schokkend als ontroerend.

Wat ik niet begrijp is waarom de thuisbasis van Fry in NY de geldkraan niet dichtdraaide toen men besloten had dat Fry om vooral diplomatieke redenen terug moest keren. Fry weigerde dat en kon zijn werkzaamheden ongehinderd voortzetten. Niet alleen wordt hij door de Britten betaald voor de repatriëring van in Frankrijk gestrande Britse soldaten, hij krijgt ook een forse financiële injectie van een zekere Peggy Guggenheim. Varian Fry heeft een onbetaalbare en onvergetelijke rol gespeeld in de redding van meer dan duizend kunstenaars op de vlucht voor de nazi’s in het jaar 1940 en 1941. Maar het net sluit zich steeds nauwer, zeker rond de joden. De nazi’s weten zich verzekerd van de steun van het regime Vichy en het wordt steeds moeilijker Frankrijk te ontvluchten. De Amerikanen laten Fry uiteindelijk vallen en proberen hem gewoon aan Vichy uit te leveren. Tegelijkertijd scherpen de VS de voorwaarden voor de toelating van vluchtelingen aan. Op 7 september 1941 zetten de Fransen Fry het land uit. Hij had er precies één jaar gezeten. Eenmaal terug in de VS bleek Fry op geen enkele goodwill te kunnen rekenen. Wel verleende de Fransen hem in 1967 de Orde van het Legioen van Eer. Fry overleed datzelfde jaar aan een beroerte. Hij werd 59 jaar.

Wittstock schreef hier een prachtig en ongekend spannend boek over. Een zeer terechte hommage aan een gedreven en moedig man. Meer dan aanleiding om ook de autobiografie van Fry aan te schaffen.

Enno Nuy
Oktober 2025