Lezersrecensie
Over vaders en zonen uit het Derde Rijk: een beklemmende geschiedenis
Het boek begint, heel handig!, met een overzicht van de hoofdrolspelers in dit drama. Wat dan weer teleurstelt is dat de schrijver zich beperkt tot hun geboortejaar en geen datum van overlijden verstrekt. Hoezo? Maar goed, hier gaat het niet om. Waarom wel?
Horst Wächter (1939), vierde kind en zoon van nazi kopstuk Otto Wächter (1901-1949) is zich ervan bewust dat zijn vader lid was van de SS en erkent dat de nazi’s zich schuldig hebben gemaakt aan de ernstigste misdaden jegens de menselijkheid. Hij meent evenwel dat zijn vader van zulke misdaden niet beschuldigd kan worden, dat hij een fatsoenlijk mens was geweest die zelfs joden zou hebben geholpen en simpelweg niet bij machte was iets aan het inherent perverse karakter van de organisatie an sich te veranderen. Daarvoor zat hij niet hoog genoeg in het systeem.
Sands, op het spoor van deze Horst (1939) gezet door Niklas Frank (1939), de zoon van Gauleiter Hans Frank in Polen, gaat samen met Horst op zoek naar de waarheid achter het leven van diens vader Otto Wächter. Niklas kennen we natuurlijk van zijn niets ontziende afrekening met zijn vader in zijn boek Der Vater. Eine Abrechnung, in het Nederlands vertaald onder de titel Vader, ik haat je (zie voor een bespreking https://ennonuy.com/boekbesprekingen/frank-niklas-vader-ik-haat-je/ ) Niklas begreep, in tegenstelling tot Horst Wächter, heel goed dat het lidmaatschap van een intrinsiek misdadige organisatie als de SS of van het nationaalsocialistisch gedachtengoed per definitie medeplichtigheid aan alle door of uit naam van zulk een organisatie gepleegde misdaden met zich meebrengt, waarvoor geen enkele verschoning gevonden kan worden.
Sands, hoogleraar internationaal recht, raakte betrokken bij grote strafzaken zoals die tegen Pinochet, Congo, Joegoslavië, Rwanda, Irak en Guantanamo Bay probeert samen met de zoon het misdadige gedrag van de vader te ontrafelen. En de vader bleef SSer tot het laatste moment, zoals zijn echtgenote een nazi bleef tot haar dood in 1985. In dit boek reconstrueert Sands het leven en handelen van Otte Wächter, gebaseerd op gedegen onderzoek en een wetenschappelijke aanpak.
Horst Wächter werd geboren in Wenen op 14 april 1939. Iets meer dan een jaar na de Anschluss. Seys-Inquart was zijn peetvader. Otto Wächter werd staatscommissaris in de nieuwe Oostenrijkse regering en hij kwam steeds dichter bij het centrum van de nazi-macht. In functie ontsloeg hij talloze ambtenaren omdat ze jood of Mischling waren. Otte Wächter was gewoon een hardcore antisemiet. Al snel werd hij gepromoveerd en kreeg de functie gouverneur van Krakow in Polen, direct ressorterend onder Hans Frank. Hij kreeg de opdracht Krakow jodenvrij te maken en verordonneerde dat alle joden verhuisden naar het door Wächter ommuurde getto van Krakow. Er is natuurlijk veel meer bewijs van het antisemitisme van Otto Wächter. In de notulen van een vergadering op 30 oktober 1941 in Krakow is te lezen dat Wächter van mening was dat ‘uiteindelijk een radicale oplossing van de Judenfrage onvermijdelijk zou zijn’. Waarom dit voor Horst niet voldoende bewijs is, dat blijft een raadsel.
Ik onderbreek het lezen om nog eens naar Die Wannseekonferenz van Matti Geschonnek te kijken. De film is gebaseerd op de notulen die destijds van de vergadering werden gemaakt en die bewaard gebleven zijn. De vergadering werd voorgezeten door Heydrich, in het echt, volgens mij, een veel steilere en hardcore nazi dan de film hem portretteert. Aan het gevaar van de joden voor de westerse samenleving wordt door niemand getwijfeld. Over het waarheidsgehalte van alle beschuldigingen wordt door helemaal niemand nagedacht. Allerlei methoden passeren de revue waaronder gedwongen sterilisatie van kwart- en halfjoden of de standrechtelijke executies maar uiteindelijk wordt besloten tot het ontwikkelen en uitbouwen van de vernietigingskampen met gaskamers en verbrandingsovens waarbij het feitelijke werk zoveel mogelijk door joden zelf moet worden verricht.
Eén van de aanwezigen, een hoge ambtenaar, maakt melding van morele bezwaren tegen de in Babi Jar toegepaste methode, in de film arquebuseren genoemd. Als hem halfhartigheid wordt verweten zegt hij: “maar ik heb het helemaal niet over de joden maar over de enorme mentale belasting voor onze soldaten die al die joden dood moeten schieten!” Bekijk deze beklemmende film op
https://www.youtube.com/watch?v=pTxliHbPHhU&t=6264s
Wat mij blijft verbijsteren in al deze holocaust literatuur is dat kennelijk niet één Duitser last had van gewetensnood. Dat ze de hele wereld in hun oorlogszucht meesleepten, dat ze de joden en vele anderen massaal vernietigden enzovoort. Niemand die werd overvallen door de gedachte: er komt een dag dat we ter verantwoording worden geroepen voor ons gedrag. Er komt een dies irae. Iedereen, zo lijkt het, nam genoegen met de gedachte: ‘wij voeren de wil van de Führer uit’. En het erbij geleverde gedachtegoed werd door iedereen probleemloos geïnternaliseerd, klakkeloos voor waar gehouden.
Ondertussen wordt de vrouw van Otto Wächter, zelf een toegewijde nazi en antisemiet, verliefd op Hans Frank. Hoe is het mogelijk denk je dan. Een verliefdheid die overigens tot niets zou leiden. En dat gold ook voor de Duitse oorlogsinspanningen. Tegen het einde van 1943 drong het besef door, in ieder geval bij Otto Wächter, dat Duitsland deze oorlog nooit zou winnen.
In hoofdstuk 17, getiteld 2014, Lviv maakt Sands melding van een documentaire die hij aan het maken is met David Evans als regisseur. Op internet vind ik al gauw dat het moet gaan om de documentaire What our fathers did uit 2015. Verderop in het boek komt de schrijver zelf nog uitvoerig terug op deze film. Pas na het uitbrengen van de film zou Horst Sands inzage geven in de uitgebreide documentatie (vooral afkomstig van zijn moeder’s archief). Opnieuw onderbreek ik het verder lezen.
En ook deze documentaire is razend interessant. Horst verklaart hier dat zijn vader niets van de rassenwetten moest hebben en alleen maar goed wilde doen. Maar ik zou zeggen: wat doe je bij de nazi’s als je hun belangrijkste gedachtengoed afwijst en al helemaal: wat doe je dan in vredesnaam bij de SS? Nee, ik vrees dat Horst Wächter hier een onbegaanbare piste betreedt.
Interessant is zeker ook dat Horst na de oorlog in dienst treedt bij de Joodse kunstenaar Hundertwassser als diens assistent. Het feit dat de kunstenaar joods was, ervoer Horst als zeer welkom, net zoals hij het een prettige bijeenkomst vindt dat ook Sands joods was. Met hoeveel bewijs hij ook wordt geconfronteerd, het blijft voor hem evenwel onmogelijk zijn vader te veroordelen. Een indringende en onvergetelijke documentaire over twee even oude mannen van twee even misdadige vaders. De een vervloekt zijn vader, de ander wil koste wat het kost vasthouden aan het idee dat zijn vader een fatsoenlijk man was. Niklas Frank zegt aan het einde van de documentaire zijn vriendschap met Horst Wächter op omdat hij meent dat Horst zelf een nazi is (geworden). Maar dat oordeel lijkt mij te hard en vooral ook onnodig. Niklas heeft deze beschuldiging later dan ook, zeer terecht, weer ingetrokken. Ja, de weigering van Horst zijn vader medeverantwoordelijk te houden voor de Holocaust is ergerlijk maar hij behoudt naar mijn mening wel degelijk zijn persoonlijke integriteit. Bekijk deze documentaire op www.YouTube.com/watch?v=Jhn6oHwM7Kc
Misschien was Otto Wächter geen doorgewinterde antisemiet en had hij weinig op met de rassenpolitiek van Hitler en de nazi’s. Maar dat verhinderde hem niet een carrière in de rangen van de nazi’s te ambiëren en zich aan te sluiten bij de SS. En dit zijn de feiten: onder Otto Wächter’s bewind in het district Galicië verloren tussen 1942 en juli 1944, meer dan 525.000 mensen het leven. Slechts 15.000 joden hadden het overleefd, nog geen drie procent van de vooroorlogse bevolking.
Otto vluchtte na de oorlog naar de Oostenrijkse bergen en wilde uiteindelijk via de Reichsfluchtstrecken, die men de Rattenlijn noemde, naar Italië zien te ontkomen. Dat was steevast de eerste etappe in een vlucht die de achtervolgde nazi’s uiteindelijk naar Zuid Amerika moest brengen. Het zou er nooit van komen, hij stierf 13 juli 1949 in Rome aan een nooit opgehelderde infectie. Naar verluidt zouden zo’n tienduizend nazi’s gebruik hebben gemaakt van de Rattenlijn, waar behalve het Vaticaan ook de Amerikanen medewerking aan hadden verleend. Het alles verbindende element was anticommunisme, het waren de jaren van de koude oorlog. En de Amerikanen begrepen maar al te goed dat al die doorgewinterde nazi-kopstukken heel goed van pas kon komen binnen de veiligheidsdiensten en spionnenorganisaties.
Uit nader onderzoek ontstond het gerucht dat Otto Wächter zou zijn vergiftigd. In zijn laatste hoofdstukken onderzoekt Sands deze mogelijkheid maar er blijkt geen enkele concrete verdachtmaking houdbaar. Sterker nog, uiteindelijk lijkt een leverspecialist toch definitief uitsluitsel te geven.
En dan, aan het eind van deze lange reis, kan ook Horst niet meer om de waarheid heen. Ik vind het mooi dat hij tot het eind toe, dwars tegen alle logica in, geprobeerd heeft het blazoen van zijn vader zo schoon mogelijk voor te stellen, uit liefde voor zijn moeder. En het idee dat zijn vader ondanks alles een fatsoenlijk man was zal hij nooit of te nimmer op willen geven. Het maakt hem menselijk en ik heb wel een zwak voor deze man. Ik vind hem waarachtiger dan de ongelooflijk verbeten Niklas Frank.
Dit is geen literair werk maar wel een uiterst leesbaar boek. Het verhaal is chronologisch opgezet en geschreven in korte hoofdstukken en heldere taal. De opbouw is methodisch, wetenschappelijk, doorwrocht. Tegelijkertijd is het ook een reuze spannend boek. En vooral indrukwekkend. Probeer je eens een voorstelling te maken van het leven dat Otto Wächter geleid heeft, dat is gewoon huiveringwekkend. In zijn plaats zou ik ten onder gaan aan gewetenswroeging en het kan gewoon niet anders of ook deze Otto moet ernstig geleden hebben onder morele onrust. Deze sinistere periode uit onze recente geschiedenis stelt ons voor onoplosbare raadsels. Soms denk ik het te begrijpen maar veel vaker realiseer ik me dat ik deze horreur misschien wel nooit helemaal zal kunnen doorgronden.
Enno Nuy
Augustus 2025
Horst Wächter (1939), vierde kind en zoon van nazi kopstuk Otto Wächter (1901-1949) is zich ervan bewust dat zijn vader lid was van de SS en erkent dat de nazi’s zich schuldig hebben gemaakt aan de ernstigste misdaden jegens de menselijkheid. Hij meent evenwel dat zijn vader van zulke misdaden niet beschuldigd kan worden, dat hij een fatsoenlijk mens was geweest die zelfs joden zou hebben geholpen en simpelweg niet bij machte was iets aan het inherent perverse karakter van de organisatie an sich te veranderen. Daarvoor zat hij niet hoog genoeg in het systeem.
Sands, op het spoor van deze Horst (1939) gezet door Niklas Frank (1939), de zoon van Gauleiter Hans Frank in Polen, gaat samen met Horst op zoek naar de waarheid achter het leven van diens vader Otto Wächter. Niklas kennen we natuurlijk van zijn niets ontziende afrekening met zijn vader in zijn boek Der Vater. Eine Abrechnung, in het Nederlands vertaald onder de titel Vader, ik haat je (zie voor een bespreking https://ennonuy.com/boekbesprekingen/frank-niklas-vader-ik-haat-je/ ) Niklas begreep, in tegenstelling tot Horst Wächter, heel goed dat het lidmaatschap van een intrinsiek misdadige organisatie als de SS of van het nationaalsocialistisch gedachtengoed per definitie medeplichtigheid aan alle door of uit naam van zulk een organisatie gepleegde misdaden met zich meebrengt, waarvoor geen enkele verschoning gevonden kan worden.
Sands, hoogleraar internationaal recht, raakte betrokken bij grote strafzaken zoals die tegen Pinochet, Congo, Joegoslavië, Rwanda, Irak en Guantanamo Bay probeert samen met de zoon het misdadige gedrag van de vader te ontrafelen. En de vader bleef SSer tot het laatste moment, zoals zijn echtgenote een nazi bleef tot haar dood in 1985. In dit boek reconstrueert Sands het leven en handelen van Otte Wächter, gebaseerd op gedegen onderzoek en een wetenschappelijke aanpak.
Horst Wächter werd geboren in Wenen op 14 april 1939. Iets meer dan een jaar na de Anschluss. Seys-Inquart was zijn peetvader. Otto Wächter werd staatscommissaris in de nieuwe Oostenrijkse regering en hij kwam steeds dichter bij het centrum van de nazi-macht. In functie ontsloeg hij talloze ambtenaren omdat ze jood of Mischling waren. Otte Wächter was gewoon een hardcore antisemiet. Al snel werd hij gepromoveerd en kreeg de functie gouverneur van Krakow in Polen, direct ressorterend onder Hans Frank. Hij kreeg de opdracht Krakow jodenvrij te maken en verordonneerde dat alle joden verhuisden naar het door Wächter ommuurde getto van Krakow. Er is natuurlijk veel meer bewijs van het antisemitisme van Otto Wächter. In de notulen van een vergadering op 30 oktober 1941 in Krakow is te lezen dat Wächter van mening was dat ‘uiteindelijk een radicale oplossing van de Judenfrage onvermijdelijk zou zijn’. Waarom dit voor Horst niet voldoende bewijs is, dat blijft een raadsel.
Ik onderbreek het lezen om nog eens naar Die Wannseekonferenz van Matti Geschonnek te kijken. De film is gebaseerd op de notulen die destijds van de vergadering werden gemaakt en die bewaard gebleven zijn. De vergadering werd voorgezeten door Heydrich, in het echt, volgens mij, een veel steilere en hardcore nazi dan de film hem portretteert. Aan het gevaar van de joden voor de westerse samenleving wordt door niemand getwijfeld. Over het waarheidsgehalte van alle beschuldigingen wordt door helemaal niemand nagedacht. Allerlei methoden passeren de revue waaronder gedwongen sterilisatie van kwart- en halfjoden of de standrechtelijke executies maar uiteindelijk wordt besloten tot het ontwikkelen en uitbouwen van de vernietigingskampen met gaskamers en verbrandingsovens waarbij het feitelijke werk zoveel mogelijk door joden zelf moet worden verricht.
Eén van de aanwezigen, een hoge ambtenaar, maakt melding van morele bezwaren tegen de in Babi Jar toegepaste methode, in de film arquebuseren genoemd. Als hem halfhartigheid wordt verweten zegt hij: “maar ik heb het helemaal niet over de joden maar over de enorme mentale belasting voor onze soldaten die al die joden dood moeten schieten!” Bekijk deze beklemmende film op
https://www.youtube.com/watch?v=pTxliHbPHhU&t=6264s
Wat mij blijft verbijsteren in al deze holocaust literatuur is dat kennelijk niet één Duitser last had van gewetensnood. Dat ze de hele wereld in hun oorlogszucht meesleepten, dat ze de joden en vele anderen massaal vernietigden enzovoort. Niemand die werd overvallen door de gedachte: er komt een dag dat we ter verantwoording worden geroepen voor ons gedrag. Er komt een dies irae. Iedereen, zo lijkt het, nam genoegen met de gedachte: ‘wij voeren de wil van de Führer uit’. En het erbij geleverde gedachtegoed werd door iedereen probleemloos geïnternaliseerd, klakkeloos voor waar gehouden.
Ondertussen wordt de vrouw van Otto Wächter, zelf een toegewijde nazi en antisemiet, verliefd op Hans Frank. Hoe is het mogelijk denk je dan. Een verliefdheid die overigens tot niets zou leiden. En dat gold ook voor de Duitse oorlogsinspanningen. Tegen het einde van 1943 drong het besef door, in ieder geval bij Otto Wächter, dat Duitsland deze oorlog nooit zou winnen.
In hoofdstuk 17, getiteld 2014, Lviv maakt Sands melding van een documentaire die hij aan het maken is met David Evans als regisseur. Op internet vind ik al gauw dat het moet gaan om de documentaire What our fathers did uit 2015. Verderop in het boek komt de schrijver zelf nog uitvoerig terug op deze film. Pas na het uitbrengen van de film zou Horst Sands inzage geven in de uitgebreide documentatie (vooral afkomstig van zijn moeder’s archief). Opnieuw onderbreek ik het verder lezen.
En ook deze documentaire is razend interessant. Horst verklaart hier dat zijn vader niets van de rassenwetten moest hebben en alleen maar goed wilde doen. Maar ik zou zeggen: wat doe je bij de nazi’s als je hun belangrijkste gedachtengoed afwijst en al helemaal: wat doe je dan in vredesnaam bij de SS? Nee, ik vrees dat Horst Wächter hier een onbegaanbare piste betreedt.
Interessant is zeker ook dat Horst na de oorlog in dienst treedt bij de Joodse kunstenaar Hundertwassser als diens assistent. Het feit dat de kunstenaar joods was, ervoer Horst als zeer welkom, net zoals hij het een prettige bijeenkomst vindt dat ook Sands joods was. Met hoeveel bewijs hij ook wordt geconfronteerd, het blijft voor hem evenwel onmogelijk zijn vader te veroordelen. Een indringende en onvergetelijke documentaire over twee even oude mannen van twee even misdadige vaders. De een vervloekt zijn vader, de ander wil koste wat het kost vasthouden aan het idee dat zijn vader een fatsoenlijk man was. Niklas Frank zegt aan het einde van de documentaire zijn vriendschap met Horst Wächter op omdat hij meent dat Horst zelf een nazi is (geworden). Maar dat oordeel lijkt mij te hard en vooral ook onnodig. Niklas heeft deze beschuldiging later dan ook, zeer terecht, weer ingetrokken. Ja, de weigering van Horst zijn vader medeverantwoordelijk te houden voor de Holocaust is ergerlijk maar hij behoudt naar mijn mening wel degelijk zijn persoonlijke integriteit. Bekijk deze documentaire op www.YouTube.com/watch?v=Jhn6oHwM7Kc
Misschien was Otto Wächter geen doorgewinterde antisemiet en had hij weinig op met de rassenpolitiek van Hitler en de nazi’s. Maar dat verhinderde hem niet een carrière in de rangen van de nazi’s te ambiëren en zich aan te sluiten bij de SS. En dit zijn de feiten: onder Otto Wächter’s bewind in het district Galicië verloren tussen 1942 en juli 1944, meer dan 525.000 mensen het leven. Slechts 15.000 joden hadden het overleefd, nog geen drie procent van de vooroorlogse bevolking.
Otto vluchtte na de oorlog naar de Oostenrijkse bergen en wilde uiteindelijk via de Reichsfluchtstrecken, die men de Rattenlijn noemde, naar Italië zien te ontkomen. Dat was steevast de eerste etappe in een vlucht die de achtervolgde nazi’s uiteindelijk naar Zuid Amerika moest brengen. Het zou er nooit van komen, hij stierf 13 juli 1949 in Rome aan een nooit opgehelderde infectie. Naar verluidt zouden zo’n tienduizend nazi’s gebruik hebben gemaakt van de Rattenlijn, waar behalve het Vaticaan ook de Amerikanen medewerking aan hadden verleend. Het alles verbindende element was anticommunisme, het waren de jaren van de koude oorlog. En de Amerikanen begrepen maar al te goed dat al die doorgewinterde nazi-kopstukken heel goed van pas kon komen binnen de veiligheidsdiensten en spionnenorganisaties.
Uit nader onderzoek ontstond het gerucht dat Otto Wächter zou zijn vergiftigd. In zijn laatste hoofdstukken onderzoekt Sands deze mogelijkheid maar er blijkt geen enkele concrete verdachtmaking houdbaar. Sterker nog, uiteindelijk lijkt een leverspecialist toch definitief uitsluitsel te geven.
En dan, aan het eind van deze lange reis, kan ook Horst niet meer om de waarheid heen. Ik vind het mooi dat hij tot het eind toe, dwars tegen alle logica in, geprobeerd heeft het blazoen van zijn vader zo schoon mogelijk voor te stellen, uit liefde voor zijn moeder. En het idee dat zijn vader ondanks alles een fatsoenlijk man was zal hij nooit of te nimmer op willen geven. Het maakt hem menselijk en ik heb wel een zwak voor deze man. Ik vind hem waarachtiger dan de ongelooflijk verbeten Niklas Frank.
Dit is geen literair werk maar wel een uiterst leesbaar boek. Het verhaal is chronologisch opgezet en geschreven in korte hoofdstukken en heldere taal. De opbouw is methodisch, wetenschappelijk, doorwrocht. Tegelijkertijd is het ook een reuze spannend boek. En vooral indrukwekkend. Probeer je eens een voorstelling te maken van het leven dat Otto Wächter geleid heeft, dat is gewoon huiveringwekkend. In zijn plaats zou ik ten onder gaan aan gewetenswroeging en het kan gewoon niet anders of ook deze Otto moet ernstig geleden hebben onder morele onrust. Deze sinistere periode uit onze recente geschiedenis stelt ons voor onoplosbare raadsels. Soms denk ik het te begrijpen maar veel vaker realiseer ik me dat ik deze horreur misschien wel nooit helemaal zal kunnen doorgronden.
Enno Nuy
Augustus 2025
3
Reageer op deze recensie
Meer recensies van ennonuy
Gesponsord
In 1938 vluchten de Freuds van Wenen naar Londen, waar Anna Freud weeshuizen opricht en op zoek gaat naar erkenning en hechte vriendschappen.
De jonge, verloren Ambre komt na een mislukte zelfmoordpoging in een hotel in de bergen terecht, waar ze zichzelf en het leven opnieuw leert te ontdekken.
