Lezersrecensie
Kroniek over kerkenschilders, kopiisten en de Grote Oorlog
08 maart 2022
Vlak voor zijn dood in de jaren tachtig van de vorige eeuw gaf de grootvader van Stefan Hertmans zijn kleinzoon een paar volgeschreven oude cahiers. Jarenlang durfde Hertmans de schriften niet te openen - tot hij het wel deed en onvermoede geheimen vond. Het leven van zijn grootvader bleek getekend door zijn armoedige kinderjaren in het Gent van voor 1900, door gruwelijke ervaringen als frontsoldaat in de Eerste Wereldoorlog en door een jonggestorven grote liefde (Achterflaptekst).
In zijn hoofdpersonage beschrijft Hertmans de levensloop van Urbain Martien (grootvader van de auteur aan moeders kant; zelf is hij de oudste kleinzoon van opa Urbain), diens kunstenaarsdroom en de gruwel van de Grote Oorlog. Maar veel ruimer dan dat schetst de auteur een ganse familiekroniek van meerdere generaties Martiens. Behalve beklijvende beschrijvingen over het harde leven in de provinciestad Gent voor en na de eeuwwisseling brengt de auteur een ode aan de schilderkunst. De talrijke beschrijvingen die hij daaraan wijdt en die als een rode draad door het boek lopen, moeten onderstrepen hoe belangrijk dit thema reeds moet geweest zijn voor zijn overgrootvader Franciscus 'de kerkenschilder' die zijn zoon (Urbain) al van in diens kindertijd nauw betrok bij zijn werkzaamheden als restaurateur van schilderijen en fresco's.
Er mag geen twijfel over bestaan dat Hertmans het meeste materiaal voor zijn roman rechtstreeks heeft gehaald uit de cahiers van zijn grootvader. Anderzijds heeft hij niet nagelaten om in een intense speurtocht die informatie (17 jaar werk aan in totaal 600 bladzijden in handschrift) te verifiëren en waar nodig en mogelijk aan te vullen.
Hertmans zou Hertmans niet zijn indien hij niet van meet af aan zou getracht hebben méér dan een historisch verslag te schrijven of een familiebiografie.
Deze roman leest niet altijd even makkelijk. Dit heeft alles te maken met de manier waarop het verhaal wordt opgebouwd. Nu eens neemt Hertmans de vlucht voorwaarts in de tijd, dan weer grijpt hij onverwacht terug naar verre persoonlijke herinneringen. Nu eens gebeurt dit spontaan, via een of andere associatie met een voorval, een geursensatie, een beeld, een melodie... Een andere keer wendt hij deze techniek opzettelijk aan om de spanning op te voeren: hij suggereert, maar laat de lezer meermaals in het ongewisse. Daar is uiteraard niets mis mee, integendeel.
Ik moet bekennen dat ik 'Oorlog en 'Terpentijn' tweemaal heb moeten lezen - sommige stukken zelfs driemaal - , omdat het verhaal niet alleen omwille van de inhoud maar evenzeer omwille van zijn structuur zo overrompelend is dat je er bij een eerste lectuur gedesoriënteerd en hulpeloos dreigt in weg te zinken. Je moet even bekomen, enige afstand kunnen nemen om dan de lectuur opnieuw aan te vatten.
Hertmans beschrijft op onnavolgbare wijze (met het schilderspalet van een woordkunstenaar) de liefde voor de schilderkunst in de familie Martien, een liefde en passie die zich over meerdere generaties van vader op zoon manifesteren. Centrale figuur is Urbain Martien, Hertmans' grootvader langs moeders zijde die hem door het overhandigen van enkele dagboeken op bedekte wijze lijkt te vragen daar iets mee te doen. Is zijn kleinzoon immers niet de debuterende auteur in de familie? Na lang aarzelen zal hij het relaas (enkele honderden volgeschreven velletjes) lezen over de meest hardvochtige eeuw uit de mensengeschiedenis. Het was uitgerekend deze persoonlijke en bijzonder revelerende autobiografie die hij zijn kleinzoon vroeg te beschrijven door hem die cahiers toe te vertrouwen...
Oorlog en Terpentijn, ode van een kleinzoon aan zijn overleden grootvader, houdt het midden tussen een roman en een biografie. Dit gegeven maakt de lectuur niet steeds gemakkelijk. Wat is fictie? Wat is ontsproten aan de fantasie van de auteur? Vooral in het deel over de oorlog, dat toch bedoeld is als een soort verslaggeving en reconstructie (weliswaar beleefd door de ogen van de frontsoldaat, maar door de auteur zo grondig als mogelijk geverifieerd via getuigenissen, opzoekingswerk, plaatsbezoeken), voert Hertmans zijn grootvader op als een dappere en roekeloze held, die geen enkele opdracht weigert noch schuwt: À vos ordres, mon commandant, adagium van een trouwe soldaat, zelfs tot aan de poort van zijn langverwachte hemel.
De bijzondere manier waarop Hertmans hier de geschiedenis van meerdere generaties Martiens neerzet, daarbij behoedzaam balancerend tussen biografische authenticiteit en fictie, doet geenszins afbreuk aan de geloofwaardigheid van het verhaal. Integendeel, hoe hij via schoonheid en tragiek, tegenspoed (armoede, uitbuiting, ziekte...) en oorlogsgruwel, schilderkunst en muziek het stille geluk en immense verdriet bij zijn personages (vaders, moeders, kinderen en kleinkinderen) in elkaar weet te verweven, is van een beklemmende pracht en getuigt van sterk schrijverschap. Hertmans is daarbij zelden of nooit kwetsend of gewild shockerend.
We kunnen niet anders dan stellen dat Oorlog en Terpentijn geen vrijblijvende hulde is aan een geliefde grootvader. Tijdens het lezen van de memoires komt de auteur immers algauw tot het besef dat het ook een afrekening zal worden van een stuk van zijn eigen kindertijd, meer nog, er is ook het schuldgevoel dat niet meer te delgen is. Alles heeft te maken met het fameuze zakhorloge (krachtige metafoor voor het hardnekkige doorzettingsvermogen, in tijden van armoede en tegenspoed, doorheen de geschiedenis van de Martiens): 'En het heeft zijn roemloze dood gevonden in mijn stompzinnige jongenshanden, op mijn 12e verjaardag, de dag die, nu ik zijn memoires heb gelezen, voor altijd gegrift staat als de dag waarop ik een onuitwisbare schuld tegenover hem heb opgelopen.'
In zijn hoofdpersonage beschrijft Hertmans de levensloop van Urbain Martien (grootvader van de auteur aan moeders kant; zelf is hij de oudste kleinzoon van opa Urbain), diens kunstenaarsdroom en de gruwel van de Grote Oorlog. Maar veel ruimer dan dat schetst de auteur een ganse familiekroniek van meerdere generaties Martiens. Behalve beklijvende beschrijvingen over het harde leven in de provinciestad Gent voor en na de eeuwwisseling brengt de auteur een ode aan de schilderkunst. De talrijke beschrijvingen die hij daaraan wijdt en die als een rode draad door het boek lopen, moeten onderstrepen hoe belangrijk dit thema reeds moet geweest zijn voor zijn overgrootvader Franciscus 'de kerkenschilder' die zijn zoon (Urbain) al van in diens kindertijd nauw betrok bij zijn werkzaamheden als restaurateur van schilderijen en fresco's.
Er mag geen twijfel over bestaan dat Hertmans het meeste materiaal voor zijn roman rechtstreeks heeft gehaald uit de cahiers van zijn grootvader. Anderzijds heeft hij niet nagelaten om in een intense speurtocht die informatie (17 jaar werk aan in totaal 600 bladzijden in handschrift) te verifiëren en waar nodig en mogelijk aan te vullen.
Hertmans zou Hertmans niet zijn indien hij niet van meet af aan zou getracht hebben méér dan een historisch verslag te schrijven of een familiebiografie.
Deze roman leest niet altijd even makkelijk. Dit heeft alles te maken met de manier waarop het verhaal wordt opgebouwd. Nu eens neemt Hertmans de vlucht voorwaarts in de tijd, dan weer grijpt hij onverwacht terug naar verre persoonlijke herinneringen. Nu eens gebeurt dit spontaan, via een of andere associatie met een voorval, een geursensatie, een beeld, een melodie... Een andere keer wendt hij deze techniek opzettelijk aan om de spanning op te voeren: hij suggereert, maar laat de lezer meermaals in het ongewisse. Daar is uiteraard niets mis mee, integendeel.
Ik moet bekennen dat ik 'Oorlog en 'Terpentijn' tweemaal heb moeten lezen - sommige stukken zelfs driemaal - , omdat het verhaal niet alleen omwille van de inhoud maar evenzeer omwille van zijn structuur zo overrompelend is dat je er bij een eerste lectuur gedesoriënteerd en hulpeloos dreigt in weg te zinken. Je moet even bekomen, enige afstand kunnen nemen om dan de lectuur opnieuw aan te vatten.
Hertmans beschrijft op onnavolgbare wijze (met het schilderspalet van een woordkunstenaar) de liefde voor de schilderkunst in de familie Martien, een liefde en passie die zich over meerdere generaties van vader op zoon manifesteren. Centrale figuur is Urbain Martien, Hertmans' grootvader langs moeders zijde die hem door het overhandigen van enkele dagboeken op bedekte wijze lijkt te vragen daar iets mee te doen. Is zijn kleinzoon immers niet de debuterende auteur in de familie? Na lang aarzelen zal hij het relaas (enkele honderden volgeschreven velletjes) lezen over de meest hardvochtige eeuw uit de mensengeschiedenis. Het was uitgerekend deze persoonlijke en bijzonder revelerende autobiografie die hij zijn kleinzoon vroeg te beschrijven door hem die cahiers toe te vertrouwen...
Oorlog en Terpentijn, ode van een kleinzoon aan zijn overleden grootvader, houdt het midden tussen een roman en een biografie. Dit gegeven maakt de lectuur niet steeds gemakkelijk. Wat is fictie? Wat is ontsproten aan de fantasie van de auteur? Vooral in het deel over de oorlog, dat toch bedoeld is als een soort verslaggeving en reconstructie (weliswaar beleefd door de ogen van de frontsoldaat, maar door de auteur zo grondig als mogelijk geverifieerd via getuigenissen, opzoekingswerk, plaatsbezoeken), voert Hertmans zijn grootvader op als een dappere en roekeloze held, die geen enkele opdracht weigert noch schuwt: À vos ordres, mon commandant, adagium van een trouwe soldaat, zelfs tot aan de poort van zijn langverwachte hemel.
De bijzondere manier waarop Hertmans hier de geschiedenis van meerdere generaties Martiens neerzet, daarbij behoedzaam balancerend tussen biografische authenticiteit en fictie, doet geenszins afbreuk aan de geloofwaardigheid van het verhaal. Integendeel, hoe hij via schoonheid en tragiek, tegenspoed (armoede, uitbuiting, ziekte...) en oorlogsgruwel, schilderkunst en muziek het stille geluk en immense verdriet bij zijn personages (vaders, moeders, kinderen en kleinkinderen) in elkaar weet te verweven, is van een beklemmende pracht en getuigt van sterk schrijverschap. Hertmans is daarbij zelden of nooit kwetsend of gewild shockerend.
We kunnen niet anders dan stellen dat Oorlog en Terpentijn geen vrijblijvende hulde is aan een geliefde grootvader. Tijdens het lezen van de memoires komt de auteur immers algauw tot het besef dat het ook een afrekening zal worden van een stuk van zijn eigen kindertijd, meer nog, er is ook het schuldgevoel dat niet meer te delgen is. Alles heeft te maken met het fameuze zakhorloge (krachtige metafoor voor het hardnekkige doorzettingsvermogen, in tijden van armoede en tegenspoed, doorheen de geschiedenis van de Martiens): 'En het heeft zijn roemloze dood gevonden in mijn stompzinnige jongenshanden, op mijn 12e verjaardag, de dag die, nu ik zijn memoires heb gelezen, voor altijd gegrift staat als de dag waarop ik een onuitwisbare schuld tegenover hem heb opgelopen.'
2
Reageer op deze recensie
