Hoe positiviteit en de vrijheid van het kunnen leidt tot nieuwe vormen van slavernij.

Byung-chul Han was mij al vaak opgevallen, maar tot nog toe had ik nog geen werk van deze Koreaans-Duitse filosoof gelezen. Allereerst viel hij op vanwege de titels die hij aan zijn boeken geeft, maar ook dat zijn publicaties doorgaans opvallend weinig pagina's bevatten. Degene die denkt dat je snel door zijn werk heen vliegt, komt echter van een koude kermis thuis. Lezers die niet heel erg bekend zijn met het werk van bijvoorbeeld Hegel, Foucault en met de kritische sociologische theorie zouden de moed al snel opgeven. Han schrijft buitengewoon compact en doet dat in veelal korte en kernachtige hoofdstukken.
In die hoofdstukken komt de zeer scherpzinnige en opmerkzame blik van Han naar voren, die korte metten maakt met de gedachte dat onze tijd de culminatie is van de vrijheid. Het tegendeel is het geval, stelt Han. De oude vormen van moeten, externe dwang en controle zijn niet verdwenen, maar zijn in de neoliberale wereld vervangen door veel geraffineerder vormen van onderwerping. "Het ik als project, dat zich denkt bevrijd te hebben van uiterlijke dwang, onderwerpt zich voortaan aan innerlijke dwang en zelfdwang in de vorm van prestatie- en optimalisatiedwang." Het concept van biopolitiek dat Foucault muntte is het kenmerk van de oude machtsmechanismen. Het neoliberale machtsmechanisme berust op de psychopolitiek. Moeten wordt kunnen, negativiteit wordt positiviteit en dat in een wereld die gericht is op het optimaliseren naar de beste versie van jezelf, met de belofte van geluk en succes. Burgerschap wordt daarin gereduceerd tot consumentisme. In ons digitale tijdperk wordt alles op allerlei manieren meetbaar gemaakt, nota bene met behulp van gegevens die mensen al dan niet bewust zelf ter beschikking stellen. Daardoor ontstaat een vals bewustzijn waarin keuzevrijheid bestaat, maar dat feitelijk neerkomt op een keuze uit voorgeselecteerde aanbiedingen. Alleen door daarin succesvol te zijn kun je jezelf staande houden. Slaag je er niet in om succesvol te zijn, dan leidt dat eenvoudig tot uitsluiting.
Persoonlijk heb ik een soort haat/liefde verhouding met theorieën uit de hoek van de kritische school of die daar verwantschap mee hebben. De analyses zijn scherp en de observaties sluiten gevoelsmatig goed aan bij de theorievorming. De keerzijde is wel dat het nogal collectivistisch en deterministisch is. Toch is het goed om via het werk van denkers zoals Han de keerzijden van het neoliberalisme onder de aandacht te brengen. Het is van belang dat daar een goede inhoudelijke discussie over wordt gevoerd. Het zou in dat geval wellicht helpen als zijn schrijfstijl wordt aangepast voor een breder publiek.