Belofte en schuld

Schrijfster en theatermaker Marjolein van Heemstra komt uit een grote maar hechte familie. Ze hoorde voor het eerst over haar verre oom Frans toen ze op haar achttiende verjaardag van haar oma zijn zegelring kreeg. Omdat deze bedoeld was voor een naamgenoot beloofde ze te overwegen een eventuele toekomstige zoon naar hem te vernoemen. Door de ring bleef deze man, die in haar familie als verzetsheld beschouwd werd omdat hij na de oorlog een vermeende NSB’er had opgeblazen, haar bezighouden, zeker toen ze in verwachting was van haar eerste kind. Ze besloot te onderzoeken wat voor een man hij was en op welke manier hij betrokken was bij de aanslag op Sinterklaasavond.

“5 december 1946. Een explosie, drie doden. Het is echt gebeurd. Hier mag je niets omheen verzinnen.
En toch doe ik het. Verzinnen.”

In haar boek En we noemen hem doet Van Heemstra verslag van het onderzoek van het personage dat ze naar zichzelf vernoemd heeft. De roman is gebaseerd op ware gebeurtenissen en op haar eigen research naar haar ‘bommenneef’, maar het is geen waargebeurd verhaal. Van Heemstra speelt met fictie en werkelijk en laat zo zien dat gebeurtenissen op verschillende manieren geïnterpreteerd kunnen worden en dat ‘dé waarheid’ onmogelijk te achterhalen is.

De indrukwekkende proloog die uit één paginalange zin bestaat en die opsomt welke toevallige gebeurtenissen ervoor hebben gezorgd dat de zwangerschap van hoofdpersoon Marjolijn in het teken staat van een mythe, trekt de lezer meteen het verhaal in. Van Heemstra komt meteen ter zake. Nadat haar hoofdpersoon in het eerste hoofdstuk tot de conclusie komt dat ze eigenlijk niet weet wat voor een man haar verre neef Frans was, gaat ze op zoek naar informatie over hem en de aanslag. Dit hoge tempo wordt de rest van het boek volgehouden. De tijdsdruk die in de hoofdstuktitels benoemd wordt doordat er wordt afgeteld naar de geboorte van haar zoon zorgt voor spanning en de korte hoofdstukken maken dat het boek snel leest. Ook de aangename schrijfstijl van Van Heemstra en haar grappige commentaar op zwangerschap en foetussen die zo groot zijn als avocado’s dragen hieraan bij.

Toch is En we noemen hem geen simpel boek. Het is oneindig veel gelaagder en complexer dan het lijkt. De mythe van de bommenneef blijkt veel meer te zijn dan een verhaal over een held die een verrader strafte. Of het slachtoffer van de aanslag inderdaad een NSB’er was, doet er uiteindelijk niet eens meer toe; het gaat meer om wie Frans was als persoon en om hoe de werkelijkheid geweld kan worden aangedaan door dingen te verzwijgen.
Zelfs de hoofdpersoon blijken we niet te kunnen vertrouwen. Ook zij spreekt niet altijd de waarheid en maakt zich schuldig aan het willen vasthouden aan een mythe. Toevalligheden blijken helemaal niet toevallig en soms niet eens waar (hoe geloofwaardig zijn sommige van de reizen die de hoofdpersoon maakt welbeschouwd immers?). Op momenten lijkt de grens tussen personage en schrijfster Marjolijn van Heemstra vaag te worden of zelfs te verdwijnen.
Het boek zit vol verwijzingen naar andere verhalen, vooral naar De donkere kamer van Damokles van Willem Frederik Hermans. De overeenkomsten zijn opvallend. Daarnaast is het boek doorspekt met filosofische vragen over de invloed van namen, woorden en formuleringen.

Namen spelen een belangrijke rol. Dat geldt niet alleen voor de hoofdpersoon die haar naam deelt met de auteur en haar kind dat al dan niet vernoemd zal worden naar haar verre neef, maar ook voor de andere personages. Zo wordt er naar andere belangrijke mensen die Marjolijn helpen bij haar zoektocht vaak verwezen met de eerste letter van hun voornaam (al wordt hier ook mee gespeeld), lijken de achternamen van een van de mogelijke daders en een beoogd slachtoffer op elkaar en komen we zelfs een Herman tegen die probeert te begrijpen waarom zijn vader verdacht werd van collaboratie. Hoewel je uiteindelijk geen antwoord krijgt op de vraag hoe Marjolijn haar kind noemt, krijg je wel een goed idee van haar overwegingen.
Natuurlijk ben je na het dichtslaan van het boek toch benieuwd hoe de zoon van Van Heemstra heet, ook al weet je dat zij en de hoofdpersoon niet dezelfde persoon zijn. De naam die ze uiteindelijk voor hem koos blijkt perfect binnen dit boek te passen en – hoe kan het ook anders – ook hier blijkt een verhaal achter te zitten dat alles te maken heeft met de geschiedenis van de familie Van Heemstra. Wellicht voor stof voor weer een volgend boek.