Ontsnapt uit de Hel

De Poolse journalist en historicus Michal Wojcik heeft met Treblinka 1943 de bestseller van vorig jaar in Polen geschreven. Het werk won ook de Newsweek Award voor boek van het jaar en is nu in het Nederlands vertaald door Goverdien Hauth-Grubben en uitgegeven door Uitgeverij Omniboek.

Treblinka, op honderd kilometer van Warschau, is voor ons, Belgen en Nederlanders, een wat minder bekend concentratie- en vernietigingskamp. Er vertrokken vanuit onze contreien eigenlijk geen transporten naartoe. Vooral Oost-Europese Joden en Polen kwamen er terecht. De meesten onder hen verdwenen vrijwel meteen in de gaskamers, maar enkele honderden mannen werden tewerkgesteld in één van de twee Treblinka’s. Het is in werkkamp Treblinka I dat een groepje samenzweerders plannen beraamt voor een uitbraak.

Het boek bestaat uit vier delen. In het eerste deel wordt het kamp beschreven en worden de bewakers voorgesteld. Het kamp, met een handvol (hoofdzakelijk Oekraïense) collaborateurs als bewakers, werd met ijzeren hand geleid door SS’er Kurt Stangl, die zijn strepen al eerder verdiende in Sobibor. Je vraagt je af hoe het eigenlijk kan dat hier honderdduizenden Joden om het leven werden gebracht, terwijl er zo’n beperkte bewaking was. Een bewaking die dan meestal nog dronken rondliep.

Het tweede deel weidt uit over de samenzweerders; wie waren ze en waar kwamen ze vandaan? Ook de maandenlange voorbereidingen worden uitgebreid belicht. Deel drie behandelt de ontsnapping zelf. Bijna vierhonderd Joden wisten op 2 augustus 1943 te ontsnappen, maar slechts een tiental kwam heelhuids de oorlog door.

Deel vier tot slot, behandelt de gevolgen van de samenzwering. Aanvankelijk leek namelijk niemand van buitenaf te geloven welke ongekende gruwel zich in de kampen afspeelde.

Wojcik heeft een ijzersterk staaltje geschiedschrijving afgeleverd. De frase ‘het leest als een thriller’ wordt nogal snel gebruikt als het over historische non-fictie gaat, maar in dit geval is dat helemaal terecht. De hoofdrolspelers worden voorgesteld als betreft het één of andere heist-movie. De opgebouwde spanning doet heel erg denken aan HhhH, het wereldberoemde werk van Fransman Laurent Binet en dat is uiteraard een joekel van een compliment. In een slechte bui zou je kunnen stellen dat Wojcik af en toe wat cynisch uit de hoek komt en dat hij al eens durft door te bomen, maar dat zijn kleine minpuntjes.

De kern van het verhaal is eigenlijk vooral dat de schrijver het in Polen heersende narratief weerlegt dat het vooral dankzij de Poolse verzetsbeweging AK is dat de ontsnapping min of meer een succes was. Laag per laag fileert de auteur het Poolse verhaal en komt tot een ontluisterende vaststelling. Het is dankzij die tegendraadsheid dat Treblinka 1943 zonder discussie zijn plaats verdient in de uitgebreide bibliotheek die de Tweede Wereldoorlog heeft voortgebracht.