Allesbehalve gewoon, saai of mainstream

Niemand wilde de science fiction boeken van Iain Banks publiceren, dus besloot hij maar een “ordinary, boring, mainstream novel” te schrijven. The Wasp Factory was het resultaat. Helaas is het niet geworden wat Banks voor ogen had, want The Wasp Factory is allesbehalve gewoon, saai of mainstream.

De 16-jarige Frank woont, samen met zijn vader, op een Schots eiland; redelijk afgezonderd van de rest van de gemeenschap. De geboorte van Frank is namelijk niet geregistreerd, dus Frank bestaat officieel niet. Als de lokale politie agent langskomt dan houdt Frank zich schuil en tegenover de mensen in het nabijgelegen dorp beweert Frank dat hij een neefje van zijn vader is dat tijdelijk op bezoek is. Frank vult zijn dagen met het sluipen over het eiland en het verversen van de dierenlijkjes aan zijn offerpalen. Deze rare rituelen kunnen echter niet voorkomen dat Eric, de oudere broer van Frank, ontsnapt uit een psychiatrische inrichting en koers zet naar huis.

The Wasp Factory is niet voor mensen met een zwakke maag. Er komen talloze dierenmishandelingen voorbij, kinderen worden allerlei verontrustende dingen aangedaan en één scène in het bijzonder zullen de meeste mensen schokkend en smerig vinden. Dat is ook Banks’ bedoeling. Hij zoekt de grenzen van het betamelijk op, zet de lezer constant op het verkeerde been en laat je twijfelen aan alles.

Toch is het boek verrassend hilarisch. Frank, Eric en hun vader zijn allemaal zo gek als een deur. Deze waanzin is regelmatig erg humoristisch. Vooral leuk is hoe ieder van hen de gekte van de ander belachelijk vindt, maar hun eigen eigenaardigheden als misschien een beetje excentriek maar verder volkomen acceptabel bestempelen. Ook de huishoudster, Mrs. Clamp, zou met haar klemtoontjes rechtstreeks uit een klucht afkomstig kunnen zijn. Doordat Frank zo geïsoleerd is opgegroeid komen ook thema’s als nature vs. nurture, identiteit, misogynie voorbij. Op een terloopse manier gaat Banks hier behoorlijk diep op in. Dat maakt van The Wasp Factory meer dan alleen het verhaal, want onder de oppervlakte speelt zich veel meer af.

De opbouw van het boek is prachtig gedoseerd. Er wordt in het begin een blik mysteriën opengetrokken, maar al de vragen die de lezer heeft worden op organische wijze uiteindelijk beantwoord.

The Wasp Factory doet denken aan The Usual Suspects: als je het einde weet, wil je eigenlijk meteen opnieuw beginnen om te zien in hoeverre je kennis van de twist de manier waarop je naar het verhaal kijkt beïnvloed.