Kolonialisme 2.0

Het concept "vloek van de mummie" hoort inmiddels toch wel achterhaald te zijn: het is gegrond in kolonialistisch racisme en dat is, zonder een enorme subversie, op geen enkele manier zó in te kleden dat het minder flagrant oriëntalistisch is.

Het verhaal las vooral vlotjes weg bij de gratie van het gebrek aan spanning; schrijftechnisch gezien rammelde het aan alle kanten. Persoonlijk heb ik het regelmatig een paar minuten moeten wegleggen in frustratie omdat het enorm popcultuur-archeologisch is. Het begint al met de karakterisatie van archeologen Toby en Max, welke direct een kolonialistische bijsmaak aan het verhaal geeft. Deze twee gedragen zich niet als archeologen, maar als schatzoekers, en hoewel er archeologen zijn geweest die zich zo'n houding aanmaten, maakt dat het verhaal er niet smakelijker noch geloofwaardiger op, want iets met archeologische methodiek enzo. Egyptische archeoloog Hassan is niet veel beter. Hoewel het erop lijkt dat hij de secundaire antagonist zou moeten zijn, komt hij eerder over als een kinderachtig figuur die losjes op Zahi Hawass lijkt te zijn gebaseerd dan als een personage dat daadwerkelijk invloed heeft op het verhaal. Als geschiedkundige gesproken kan ik geen moment geloven dat deze personages alledrie professionals in hun veld zijn. Hieruit maak ik op dat de schrijfster geen gedegen onderzoek heeft gedaan.

"Woestijnzand" barst dan ook van fouten en anachronismen die, hoewel ze een leek niet op zullen vallen, mij als Egyptoloog uit de narratief haalden. Selfies en foto's mét flits in een graf maken; muntjes in een Nieuwerijksgraf terwijl de Egyptenaren geen monetaire economie hadden totdat de Grieken/Romeinen ten tonele verschenen; het gebruik van het woord "sarcofaag" terwijl het hier om een houten doodskist gaat; ik kan zo nog even doorgaan. Ook het gebruik van de archeologische apparatuur klopt niet; zo is het niet mogelijk om in één oogopslag en binnen vijf minuten op een sonar te zien dat er zich inderdaad een lege kamer achter een muur bevindt.

Op zich is dat laatste nog te vergeven. Fictie hoeft uiteraard niet per se 100% met de realiteit overeen te komen, daar is het namelijk fictie voor. Maar ik vind wel dat dit soort vrijheden een doel moeten dienen en dat was hier niet het geval, omdat deze fouten voortkomen uit een gebrek aan kennis. Daarnaast zou de narratief niet wezenlijk veranderen als, bijvoorbeeld, Max wél enthousiast was geworden over hun "schatloze" grafkamer (een intacte doodskist mèt complete mummie komt namelijk niet vaak voor! Ik zou er direct voor tekenen). Hoogstens zou deze op dat vlak overtuigender zijn geworden.

Daarnaast is het verhaal ook erg xenofoob. Dit zal naar ik hoop niet met opzet zijn geweest, maar het effect is er niet minder om. Er wordt constant afgegeven op de Egyptische regering en de Egyptische professionals als schatzoekende pennenlikkers. Het beeld van twee Westerse archeologen die constant in de weg worden gezeten door een Egyptische professional is op zijn zachtst gezegd enorm toondoof en op zijn hardst gezegd een trope die al lang en breed begraven had moeten zijn. Het is nog geen honderd jaar geleden dat Westerlingen Egypte plunderden voor haar schatten, toe nou.

Zoals al gezegd is het concept van een mummievloek in de basis racistisch en othering. Dit concept ontstond toen Lord Carnarvon de exclusieve rechten om de ontdekking van Toetanchamons tombe te verhalen verkocht aan The Times. Andere kranten, ofwel om mee te liften op de hype, ofwel uit nijd, begonnen verhalen over mummievloeken te verspreiden. Inmiddels heeft, dankzij Hollywood, deze oriëntalistische meuk zich vrijwel onherroepelijk in de popcultuur geëtst. Ook dit verhaal lijkt niet geschreven te zijn vanuit een kennis van dit vakgebied noch vanuit een begrip van de Egyptische geschiedenis, maar is een rehash van verschillende popcultuur-tropes over archeologen/egyptologen en mummies.

Want hoewel dit verhaal over een vloek van een mummie lijkt te gaan, is er bijzonder weinig aandacht voor de oude Egyptenaar zelf. Op geen enkel ogenblik krijgt de lezer meer te horen over Aphrah, waarom deze zo klein is, wat dan ook. Hij verschijnt op een gegeven moment wel een keer ten tonele, maar dit is zeer summier e slecht uitgewerkt, en de lezer blijft enkel met nog meer onbeantwoorde vragen achter. Dat helpt de oriëntalistische smaak van dit werk zeker niet: Aphrah is een tweedimensionale, nauwelijks aanwezige kwaadaardigheid, waardoor hij als personage de menselijkheid ontbeert die de oude Egyptenaren toch zeker bezaten. Dus om dit specifiek te benoemen, zodat het duidelijk moge zijn waar het probleem zit: de twee hoofdpersonen zijn Westers en (voor zover we weten) wit; alle tegenstanders, met de mummie aan kop, zijn mensen van kleur.

Nu zijn Toby en Max zelf niet veel beter qua karakterisatie. Beiden blijven enorm plat en de spanning die voort had moeten komen uit hun vroegere relatie is vooral frustrerend omdat deze goed noch geloofwaardig is uitgewerkt, zeker waar het hun professionaliteit betreft. Dat is de enige gratie die ik dit verhaal kan verlenen, want het lijkt er op dat de ontmenselijking van Aphrah niet bewust is gezien ook de witte hoofdpersonen hetzelfde lot beschoren zijn. Een andere gemiste kans is de achtergrond van de Arabische lente. Hoewel deze geen substantiële rol hoeft te hebben in een verhaal als dit, was het wel zó summier dat deze weggelaten had kunnen worden zonder dat het verhaal anders was geworden.

Het einde was dan ook erg zwak. De spanningsboog vond ik niet overtuigend voor een horrorverhaal, de "enge" scenes waren eerder vies dan eng, en het was voor zowel lezer als personages eigenlijk gewoon wachten tot het onvermijdelijke gebeurde.

Al met al, de eigenlijke horror aan "Woestijnzand" is dat Westerlingen nog steeds dit soort kolonialistische narratieven schrijven zonder zich bewust te zijn van wat ze doen. Als de intentie van dit verhaal was om een sociaal commentaar te leveren op Westerse archeologen die Egypte als hun persoonlijke eigendom zien, dan is de plank enorm en onherroepelijk misgeslagen. Maar ik vermoed dat dit verhaal vooral geschreven is om in te cashen op de inherente "horror" van "de ander".