Lezersrecensie
Een boek dat over de veilige wateren van misconcepties dobbert
Dit boek is een studie in gemiste kansen, daar het over de koppen van de heersende misconcepties over de Amarna-periode blijft lopen in plaats van de gaten in onze kennis creatief te dichten. Het is duidelijk een werk dat de doelgroep iets over het oude Egypte in het algemeen en Amarna specifiek probeert bij te brengen. Daarin slaat het echter de plank mis door vrijheden te nemen die niet te onderscheiden zijn van de (foutieve) publieke perceptie van Echnaton en het Atenisme.
Atenisme was geen monotheïsme, noch het idee van Echnaton alleen. Het is eerder te vergelijken met een henotheïsme (een godsdienstvorm waarbij er één hoofdgod was en verder een aantal secundaire goden), en daarbij een henotheïsme dat zich niet veel verder uitstrekte dan de invloedssfeer van Echnatons nieuwe en zeer afgelegen hoofdstad Achetaton zelf. De veranderingen in zowel religie als kunststijl waren al geïnstigeerd onder Amenhotep III en Thoetmose IV (zoals in dit boek wél correct aangegeven vanwege spanningen met de Priesters van Amon, die teveel macht kregen); Echnaton echter heeft deze er voor verder onbekende maar waarschijnlijk politiek dringende reden vrijwel op één dag doorheen geduwd. Hoewel zijn acties wel van invloed waren op de rest van het land daar hij de buitenlandse politieke verhoudingen die zijn vader zorgvuldig had opgebouwd gewoonweg negeerde, was dit niet direct het gevolg van het Atenisme, zoals dit boek doet voorkomen; het was evenzeer een politieke overweging. Wat Echnaton met de religie deed, lag niet volledig buiten de heersende Oudegyptische religieuze en politieke concepten: hij paste deze echter wel tot hun logische uitersten toe in een poging de macht van de Amon-priesters te breken.
Dit boek valt ook in de valkuil het oude Egypte neer te zetten als een monolithische cultuur. De Dynastiek-Egyptische geschiedenis bestrijkt grofweg 3000 jaar, en in die drie millennia veranderden de cultuur, religie en kunst constant. Dit is terug te zien in bijvoorbeeld het idee dat de koning in de Amarna-periode nog als levende god zou worden beschouwd - dit is niet het geval. Het concept is een Ouderijks concept en was tijdens het Nieuwe Rijk al bijna een millennium uit de mode. Zelfs als dit de heersende opvatting onder een lekenpubliek is, zelfs in een boek voor kinderen, het blijft een toepassing die de realiteit van deze periode in dynastisch Egypte negeert.
Creatieve vrijheden zijn uiteraard belangrijk bij het schrijven van historische fictie. Mij zul je ook zeker niet horen klagen over het gebruik van "moderne" scheldwoorden als "kak", of van die andere kleine dingetjes die een verhaal soepeler doen lopen en leesbaar/begrijpelijk houden voor een niet-Oudegyptisch publiek. In het geval van Schaduw van Toet zijn er echter een aantal vrijheden genomen die bijdragen aan de misinformatie die toch al bestaat rondom de Amarna-periode. Tezamen met de vele kleine feitelijke onjuistheden (in het Nieuwe Rijk bestonden er nog geen kippen; drankhuizen waren Egypte onbekend; de Amarnakunst was net zo goed een ideaalbeeld van de realiteit, echter op een manier die trachtte te breken met de voorgaande ideaalbeelden) en een hier en daar mysogien nasmaakje (boze priesters die makkelijker in de omgang zijn dan een ontevreden echtgenote), is dit niet een boek dat ik zou aanraden als educatief materiaal. Uiteraard kun je je afvragen hoe belangrijk historische plausibiliteit is in een jeugdboek, maar ik persoonlijk ben ervan overtuigd dat we kinderen niet moeten onderschatten. Als ze kunnen lezen over een stad die over de ruggen van kinderen gebouwd is (dat klopte grotendeels, en hierbij moet ik aangeven dat ik het erg prettig vind dat dát zijn weg het boek in heeft gevonden), dan kunnen ze ook lezen over het politiek-beladen henotheïsme van Echnaton en zijn (groot)vader. Zeker wanneer het een educatieve functie heeft, en die educatieve functie ontkom je sowieso niet echt aan wanneer je historische fictie schrijft, maar zéker niet als je een verklarende begrippenlijst achterin je boek opneemt en daarin óók foutieve informatie opneemt.
Al met al is de schrijfster geen Egyptoloog en ik kan haar dat ook niet euvel duiden, daar schrijf ik deze recensie niet voor. Ik vind het gewoon bijzonder jammer dat dit boek niets nieuws doet met de Amarna-periode: het had 30 jaar geleden ook zo geschreven kunnen zijn, terwijl de huidige kennis al verder ontwikkeld is. Amarna spreekt tot de verbeelding juist omdat we zo relatief weinig bronmateriaal hebben over deze periode, waarom blijft elk boek dat hierover verschijnt dan binnen de veilige paden van popcultuur"kennis"? Waar blijft het boek over Toetanchamon waarin hij de zoon is van Smenkhkare (in dit scenario een neef van Echnaton) en Meritaten? Of het boek dat een van de andere vier theoriën over Toets afkomst behandelt?
Atenisme was geen monotheïsme, noch het idee van Echnaton alleen. Het is eerder te vergelijken met een henotheïsme (een godsdienstvorm waarbij er één hoofdgod was en verder een aantal secundaire goden), en daarbij een henotheïsme dat zich niet veel verder uitstrekte dan de invloedssfeer van Echnatons nieuwe en zeer afgelegen hoofdstad Achetaton zelf. De veranderingen in zowel religie als kunststijl waren al geïnstigeerd onder Amenhotep III en Thoetmose IV (zoals in dit boek wél correct aangegeven vanwege spanningen met de Priesters van Amon, die teveel macht kregen); Echnaton echter heeft deze er voor verder onbekende maar waarschijnlijk politiek dringende reden vrijwel op één dag doorheen geduwd. Hoewel zijn acties wel van invloed waren op de rest van het land daar hij de buitenlandse politieke verhoudingen die zijn vader zorgvuldig had opgebouwd gewoonweg negeerde, was dit niet direct het gevolg van het Atenisme, zoals dit boek doet voorkomen; het was evenzeer een politieke overweging. Wat Echnaton met de religie deed, lag niet volledig buiten de heersende Oudegyptische religieuze en politieke concepten: hij paste deze echter wel tot hun logische uitersten toe in een poging de macht van de Amon-priesters te breken.
Dit boek valt ook in de valkuil het oude Egypte neer te zetten als een monolithische cultuur. De Dynastiek-Egyptische geschiedenis bestrijkt grofweg 3000 jaar, en in die drie millennia veranderden de cultuur, religie en kunst constant. Dit is terug te zien in bijvoorbeeld het idee dat de koning in de Amarna-periode nog als levende god zou worden beschouwd - dit is niet het geval. Het concept is een Ouderijks concept en was tijdens het Nieuwe Rijk al bijna een millennium uit de mode. Zelfs als dit de heersende opvatting onder een lekenpubliek is, zelfs in een boek voor kinderen, het blijft een toepassing die de realiteit van deze periode in dynastisch Egypte negeert.
Creatieve vrijheden zijn uiteraard belangrijk bij het schrijven van historische fictie. Mij zul je ook zeker niet horen klagen over het gebruik van "moderne" scheldwoorden als "kak", of van die andere kleine dingetjes die een verhaal soepeler doen lopen en leesbaar/begrijpelijk houden voor een niet-Oudegyptisch publiek. In het geval van Schaduw van Toet zijn er echter een aantal vrijheden genomen die bijdragen aan de misinformatie die toch al bestaat rondom de Amarna-periode. Tezamen met de vele kleine feitelijke onjuistheden (in het Nieuwe Rijk bestonden er nog geen kippen; drankhuizen waren Egypte onbekend; de Amarnakunst was net zo goed een ideaalbeeld van de realiteit, echter op een manier die trachtte te breken met de voorgaande ideaalbeelden) en een hier en daar mysogien nasmaakje (boze priesters die makkelijker in de omgang zijn dan een ontevreden echtgenote), is dit niet een boek dat ik zou aanraden als educatief materiaal. Uiteraard kun je je afvragen hoe belangrijk historische plausibiliteit is in een jeugdboek, maar ik persoonlijk ben ervan overtuigd dat we kinderen niet moeten onderschatten. Als ze kunnen lezen over een stad die over de ruggen van kinderen gebouwd is (dat klopte grotendeels, en hierbij moet ik aangeven dat ik het erg prettig vind dat dát zijn weg het boek in heeft gevonden), dan kunnen ze ook lezen over het politiek-beladen henotheïsme van Echnaton en zijn (groot)vader. Zeker wanneer het een educatieve functie heeft, en die educatieve functie ontkom je sowieso niet echt aan wanneer je historische fictie schrijft, maar zéker niet als je een verklarende begrippenlijst achterin je boek opneemt en daarin óók foutieve informatie opneemt.
Al met al is de schrijfster geen Egyptoloog en ik kan haar dat ook niet euvel duiden, daar schrijf ik deze recensie niet voor. Ik vind het gewoon bijzonder jammer dat dit boek niets nieuws doet met de Amarna-periode: het had 30 jaar geleden ook zo geschreven kunnen zijn, terwijl de huidige kennis al verder ontwikkeld is. Amarna spreekt tot de verbeelding juist omdat we zo relatief weinig bronmateriaal hebben over deze periode, waarom blijft elk boek dat hierover verschijnt dan binnen de veilige paden van popcultuur"kennis"? Waar blijft het boek over Toetanchamon waarin hij de zoon is van Smenkhkare (in dit scenario een neef van Echnaton) en Meritaten? Of het boek dat een van de andere vier theoriën over Toets afkomst behandelt?
3
Reageer op deze recensie
