Naar eer en geweten

Feit en fictie komen samen in deze bijna journalistiek aandoende roman. Een bijna vergeten scheepsramp in de Oostzee, waarin duizenden mensen in een ijskoude nacht in januari 1945 de verdrinkingsdood vonden, is geen fictie. De geschiedenis die hieraan voorafging en de vernedering die voelbaar aanwezig is in het naoorlogse Duitsland zijn volgens Grass te lang onbesproken geweest en in 2002 verschijnt ‘In krabbengang’. De verklaring voor deze titel ‘In krabbengang’- in het Duits is het ‘Im Krebsgang’ – is volgens de auteur dat het verhaal niet chronologisch verteld wordt maar ‘ongeveer zoals krabben doen, die zijwaarts stappend doen alsof ze achteruitlopen maar tamelijk snel vooruitkomen.’ Maar tevens staat ‘Krebs en ook het vertaalde titelwoord krab, voor kanker. De voortwoekerende kanker van de nazipropaganda.’*


Het is een heel politiek boek. Het vergane schip kreeg de naam van een martelaar, ‘Wilhelm Gustloff’, leider van de Duitse Nazipartij. Hij werd in Davos in 1936 door de joodse student David Frankfurter uit Kroatië vermoord met 4 revolverschoten. Hij verklaart: ‘Ik heb geschoten omdat ik een jood ben.’

Hoofdpersonage is Paul Pokriefke, zoon van Tulla Pokriefke en vader van Konrad. Tulla ging hoogzwanger aan boord van het vrachtschip dat zal vergaan. De vader is onbekend. Of Paul wordt geboren op het vrachtschip of op een torpedoboot is niet helemaal zeker, maar dat maakt voor het verhaal niet uit.

Paul en zijn moeder gaan wonen in Schwerin (DDR), net voor de bouw van de muur trekt hij in bij zijn tante in West-Berlijn. Hij wordt - niet zo’n heel goede - journalist, trouwt, krijgt een zoon en scheidt. Later komt hij op internet bijzonderheden tegen over het schip dat zo’n belangrijke rol speelde in het leven van zijn moeder en van hem. Zoon Konrad blijkt websitebeheerder te zijn van een site die nazipropaganda verheerlijkt. Vader en zoon hebben weinig contact met elkaar na de scheiding en de schok is groot wanneer vader ontdekt waar zijn zoon zich mee bezighoudt. Natuurlijk legt hij contact en krijgt inzicht in de denkwereld van Konrad. Bizar is het gegeven dat Tulla min of meer verlangt dat haar eigen zoon een boek schrijft over het schip en dat nu haar kleinzoon die taak overneemt, geholpen door zijn oma, zij verschaft hem een computer.

Oma en kleinzoon Pokriefke lijken op elkaar. Tulla is en blijft aanhanger van Stalin, ook na zijn dood in 1953. Aangemoedigd door oma vervolgt Konrad zijn werk op de website. Een verrassende ontknoping vindt plaats wanneer hij een ontmoeting organiseert met iemand die hij heeft leren kennen op de site. Dit loopt uit op een tragedie en de woorden die gesproken worden lijken op die van David. Het bizarre zit hem in de ontknoping, die mag de lezer zelf ontdekken. Maar goed, Konrad moet het gevang in en uiteindelijk is het erg deprimerend om te lezen dat het kwaad blijvend is, het houdt niet op.

Het thema van dit boek is nog steeds actueel. Deze roman las ik vooral met interesse, het genoegen zat in het beeldend proza. Het boek is niet te lezen zonder na te denken hoe het is om in Duitsland op te groeien en zonder te moeten worstelen met je identiteit. Grass vraagt dat zichzelf ook af in het boek, zoals meer kunstenaars heeft ook hij het antwoord niet waarom hij gezwegen heeft:

‘Eigenlijk, zegt hij, zou het de taak van zijn generatie zijn geweest om uitdrukking te geven aan de ellende van de Oost-Pruisische vluchtelingen: de winterse colonnes naar het Westen, de dood in sneeuwverstuivingen, het creperen langs de kant van de weg en in wakken zodra het dichtgevroren Frisches Haff na bombardementen en onder de last van de paardenwagens begon te breken en desondanks vanuit Heiligenbeil steeds meer mensen uit vrees voor Russische wraak over eindeloze sneeuwvlakten ...Vlucht… De witte dood...Nooit, zegt hij, had men, alleen omdat de eigen schuld allesoverheersend was geweest en beklemmende spijt al die jaren voorrang hadden gehad, over zoveel leed mogen zwijgen en het vermeden thema aan de rechtervleugel mogen overlaten. Deze nalatigheid was volgens hem ongehoord.’ (2002-95)