De pen is machtiger dan het zwaard

Wie Dokter Zjivago van Boris Pasternak las heeft zal in Wat we niet vertelden een aantal bekende personages en situaties tegenkomen. De Russische kou, de omzichtigheid waarmee het geschreven woord gepubliceerd wordt en de heimelijke liefdes. Ook zonder deze voorkennis is dit boek een spannende eyeopener. Prescott weet de juiste toon te treffen in het verweven van deze elementen in haar debuutroman en schrijft hiermee fictie over fictie op basis van non-fictie (onder andere de problemen rond het uitgeven van Dokter Zjivago). Het boek speelt zich af in de jaren ‘50, de tijdgeest wordt schitterend weergegeven. Niet alleen het CIA gebouw waarin typistes aan het werk zijn op hun ratelende typemachines, maar ook de manier van leven in het tijdperk waarin het Amerikaanse schoonheidsideaal nauwkeurig voorgeschreven is, wordt haarfijn uit de doeken gedaan. Het lijkt alsof het hier om volgzame jonge vrouwen gaat, dit is echter schijn. Achter hun maskers schuilen vaak ongekende talenten waarnaar de CIA op zoek is.

‘We wachtten even tot ze weg was en bespraken toen haar Russischheid (vooral het gebrek eraan), haar haarkleur (niet geverfd), haar vreemde manier van praten (als een goedkope Katharine Hepburn), haar kleding die net niet meer in de mode was (uitverkoop of zelfgemaakt?)’ (blz. 63)

Het thema waarin het in deze roman allemaal om draait is de verspreiding van de in de Sovjet-Unie verboden roman Dokter Zjivago van Boris Pasternak. Pasternak uit in zijn boek kritiek op de Oktoberrevolutie en vestigt de aandacht op het individu in plaats van het volk. In de V.S. wordt in de jaren het idee geboren de bevolking te informeren en wakker te schudden door hen toegang te verschaffen tot Pasternaks roman. Dat moet zeer omzichtig gebeuren, de controle in de Sovjet-Unie is streng en door de mogelijkheid dat de V.S. beticht zal worden van propaganda worden er omwegen gezocht. De CIA is daarin zeer bekwaam en al snel worden er twee typistes geselecteerd die elk hun eigen verhaallijn krijgen.

De opbouw van het boek is spitsvondig. Een grove verdeling bestaat uit afwisselende delen Oost en West, de betekenis spreekt voor zich, en wordt aangevuld met een tijdsaanduiding. De onderverdeelde hoofdstukken hebben titels, daar is iets mee aan de hand, hoe verder in het boek, hoe meer doorgestreepte titels. Deze vorm zegt alles over de metamorfoses die de hoofdpersonages ondergaan. Gestuurd door omstandigheden of door het gezag verandert hun rol regelmatig en laat zien hoe veerkrachtig de vrouwen zijn. Zeker, er zijn ook mannen in het spel zoals Boris Pasternak en een stel kopstukken bij de spionagedienst, maar de vrouwen doen het échte werk.

De liefde is eveneens een belangrijk thema, natuurlijk is er het liefdesleven van Boris met zijn muze Olga, maar ook de uitverkoren typistes Irina en Sally en hun collega’s maken het nodige mee. De auteur neemt hiermee geen blad voor de mond en schetst het beleid zoals er in de jaren ‘50 omgegaan werd met homoseksualiteit.

Deze roman is zeer onderhoudend door de interessante politieke situatie zoals die in De Koude Oorlog (Red Scare) en de uitwerking van menselijk handelen op situaties die geen fouten dulden. Het boek is spannend door het spionagethema en wordt gevoelig wanneer de liefde offers en eerlijkheid verlangt. Het lot van vooral Olga is schijnend en maakt de meeste indruk, de beschrijving van het verblijf in de goelag gaat door merg en been. Tot slot een geweldig mooi citaat dat in al zijn ruigte zo poëtisch is; ik moest hierbij denken aan een passage uit Verre jaren waarin Konstantin Paustovskij vertelt dat zijn klasgenoten aanvankelijk dweepten met Franse auteurs, maar dat ze later toch teruggingen naar Russische schrijvers omdat ze die meer ‘ziel’ vonden hebben.

‘De angstige rendieren waren dicht op elkaar gaan staan, daarom werden er zoveel gedood. Een herder uit Norilsk had ze gevonden. Hij zei dat het leek alsof ze als dobbelstenen waren geschud en daarna over de besneeuwde berghelling waren uitgeworpen. Ook een herder kan een dichter zijn.’(blz. 273)