Kijk naar de zon en vergeet de stormen

Op 15 oktober 1917 kwam er een einde aan het leven van Margaretha Zelle, beter bekend als Mata Hari. Geëxecuteerd door een Frans vuurpeloton, onthoofd en begraven in een naamloos graf dat nooit is gevonden. In De Spion geeft Paulo Coelho Mata Hari het woord terug, zodat zij haar kant van het verhaal kan vertellen.

Vanuit de gevangenis van Saint-Lazare schrijft Mata Hari een brief aan haar advocaat Maître Clunet. Ze is er op dat moment nog steeds van overtuigd dat ze gratie zal krijgen. In dat geval zal ze de brief overhandigen aan haar dochter, zodat zij kan lezen wie haar moeder is. Mocht ze geen gratie krijgen, dan wil ze bereiken dat ze niet herinnerd wordt als een slachtoffer, maar als een vrouw die haar stappen zette met moed en steeds bereid was de prijs daarvoor te betalen.

In een lange brief kunnen we lezen over de Friese Margaretha die zich halsoverkop in een huwelijk met een militair stort. Niet omdat ze van hem houdt, maar om te ontsnappen aan het leven dat ze leidt. Al snel ontdekt ze dat haar nieuwe leven nog erger is: gevangen in vrijheid. Na haar terugkeer naar Nederland scheidt ze van haar man en gaat ze verder alleen door het leven. Om te kunnen voorzien in haar levensonderhoud danst ze en laat ze zich betalen voor haar ‘liefde’. Tijdens de Eerste Wereldoorlog wordt ze door de Duitsers benaderd om voor hen te spioneren. Haar hart ligt echter bij Frankrijk en ze biedt haar diensten aan de Franse contraspionage aan.

De Spion is een aansprekende mengeling van feit en fictie, die je uiteindelijk niet brengt wat je wellicht zoekt: de waarheid. Als verteller is Mata Hari niet betrouwbaar: ze heeft een groot deel van haar leven bijeen gelogen, dus waarom zou haar verhaal feitelijk correct zijn? Zoals ze zelf al zegt: ze benoemt alleen de mooie momenten en ze vergeet de nare zaken. De zon zien en de stormen vergeten. Ook de schrijver van de tweede brief, advocaat Clunet, is niet betrouwbaar. Hij zal nooit toegeven dat door zijn schuld een onschuldige is gestorven.

Uit de brief van Mata Hari rijst een beeld van een eenzame, vaak ongelukkige vrouw die hunkert naar aandacht. In haar huwelijk verliest ze stukje bij beetje het besef van wie ze zelf is. Na haar scheiding is het duidelijk: de liefde heeft voor haar min of meer afgedaan: ‘Dat onverklaarbare en gevaarlijke fenomeen dat liefde heet, veegt alles wat je bent van de kaart en laat in jouw plaats datgene achter wat je beminde graag zou willen dat je bent.’ En dat is nu juist van Mata Hari niet wil. Ze wil onafhankelijk zijn en gerespecteerd en geaccepteerd worden, en dat betekent in de negentiende eeuw: overgeleverd zijn aan de roofvogels. Slechts een keer zien we een verdrietige, kwetsbare en zoekende Mata Hari: op het moment dat ze aan het strand in Normandië is, samen met haar manager: een van de weinige mannen die niet met haar het bed deelt.

Coelho schetst een indringend beeld van een moedige vrouw, die weet waar ze mee bezig is, die weet waar de risico’s zitten en die bereid is voor haar moed te betalen. Tegelijkertijd laat hij ook zien dat ze niet helemaal overzag welke krachten en machten haar omringden en misbruik van haar maakten. Ze zag zichzelf als iemand die het lot van de wereld kan veranderen en had niet door dat ze slechts een pion op het speelbord van machtige mannen was.

Zoals gezegd: Coelho doet niet aan waarheidsvinding. Na het lezen van De Spion kunnen we nog steeds niet met honderd procent zekerheid zeggen dat Mata Hari onschuldig was. Wat we wel zeker weten is dat ze deze straf niet verdiend heeft. Kernachtig is de conclusie die Clunet trekt: ‘In een oorlog is de menselijke waardigheid altijd het eerste slachtoffer.’ Dat deze conclusie anno 2016 nog steeds actueel is, doet pijn.