Een onstuitbare gedachtestroom

De Portugese schrijver António Lobo Antunes heeft het zichzelf niet bepaald gemakkelijk gemaakt met de keuze voor zijn hoofdpersonage in zijn roman Voor wie in het donker op mij wacht. Celeste is achter in de zeventig, heeft een veelbewogen leven achter de rug met een carrière als actrice en is na twee huwelijken als weduwe achtergebleven, maar lijdt aan alzheimer. Lobo Antunes is behalve schrijver ook psychiater en dat hij zich kan inleven in de menselijke psyche blijkt uit de manier waarop hij woorden geeft aan de wereld van Celeste, die niet veel meer spreekt, maar wier gedachtestroom onstuitbaar voortgaat:

“… ik schaam me om het te zeggen maar ’s nachts krijg ik een luier om en wordt de matras beschermd door een zeiltje waarop ik uitglijd, ik had graag kip voor het avondeten gevraagd aan de dame op leeftijd, maar ik kon niet op het woord komen, dat wil zeggen, ik dacht kip maar kon het niet zeggen, de afstand tussen mijn hoofd en mijn stem is zo groot, ik zou onderweg alles kwijtraken, de neef van mijn man tegen de dame op leeftijd ‘Gelukkig hoeft mijn oom dit allemaal niet meer mee te maken’ en ik zonder de woorden te vinden verontwaardigd ‘Hoezo niet meer meemaken het gaat prima met mij’…   

Namen hebben ze niet, ‘de neef van mijn man’ en ‘de dame op leeftijd’. Samen met de huisarts hebben ze hun rol in de verzorging van Celeste, die krampachtig probeert haar herinneringen aan haar jeugd in de Algarve, aan haar ouders, haar overleden echtgenoten en aan gebeurtenissen tijdens haar jaren bij het toneel vast te houden. Al die verhaallijnen lopen min of meer door elkaar heen. Omdat het boek uitsluitend vanuit het perspectief van Celeste wordt verteld, wordt een aantal zaken geleidelijk aan duidelijker. Ten eerste blijkt dat ‘de neef van mijn man’ onder de verantwoordelijkheid van de zorg voor zijn dementerende tante probeert uit te komen door met de arts regelmatig te spreken over een mogelijke opnamen in een tehuis en door tegen ‘de dame op leeftijd’ te zeggen dat zij moet gaan uitkijken naar een andere baan. Ten tweede blijkt de gezondheid van Celeste langzaam te verslechteren; ze gaat steeds minder spreken en de herinneringen die ze nog heeft combineert ze in haar gedachten tot gebeurtenissen waarvan je als lezer op een gegeven moment alleen nog maar kunt concluderen dat die niet plaatsgevonden kunnen hebben. De onvermijdelijkheid van het lot van Celeste is eigenlijk vanaf de proloog van het verhaal al duidelijk.  

António Lobo Antunes neemt er niettemin enerzijds de tijd voor om het verhaal neer te zetten; de roman is tamelijk omvangrijk. Het is anderzijds niet eenvoudig voor de lezer om de stroom van woorden en zinnen te volgen, omdat er vrijwel geen interpunctie in voorkomt en omdat de verhaallijn behoorlijk incoherent is. Dat maakt het lezen van Voor wie in het donker op mij wacht soms tot een wat vermoeiende exercitie, een constatering waarvoor je je als lezer direct ook schaamt, omdat je je tegelijkertijd realiseert dat Lobo Antunes wel eens heel dicht bij de waarheid zou kunnen zitten wanneer hij woorden probeert te geven aan de gedachtewereld van iemand die lijdt aan dementie. Die verdienste valt dus desalniettemin zeer zeker te prijzen en dat geldt ook voor die van vertaler Harrie Lemmens.