Ondanks tekortkomingen een fascinerend boek

Een Spanjaard wordt gevraagd getuige te zijn bij het huwelijk van zijn vriend met de Russische Sacha. Dat huwelijk duurt niet lang en de ik-persoon hoort pas veel later meer over het leven van Sacha – over haar en haar uiteindelijk sombere kijk op de wereld gaat het fascinerende boek van Pío Baroja.

Sacha gaat uit idealisme medicijnen studeren in Genève, waar ze verkeert in de kring van Russische revolutionairen die zijn uitgeweken na de mislukte revolutie van 1905. Na een mislukt huwelijk en de dood van haar vader gaat ze op zwerftocht door Italië en Spanje.  Onderweg schrijft ze brieven aan een vriendin en daarin probeert ze haar gedachten en gevoelens te analyseren.
De kern hoe zij de wereld heeft ervaren, treft ze in een Spaans stadje aan, uitgebeeld op een wapenschild waarop geweld te zien is en de tekst ‘Zo is de wereld.’ Sacha: ‘Ja, alles is geweld, alles is wreedheid in het leven. Maar wat doen we eraan? We kunnen ons niet van het leven onthouden, we kunnen niet stoppen, we moeten doorgaan tot het einde (…) Zo is de wereld.’

Vreemde opbouw

Het is qua opbouw een vreemd boek. Pío Baroja stoort zich aan geen enkele vorm (de Tarantino van de Spaanse literatuur?). Een intro in ‘ik-vorm’, dan verder over Sacha in ‘zij-vorm’, vervolgens wordt het een briefroman die weer plotsklap overgaat in een andere vorm en dan ineens abrupt is het verhaal afgelopen. De pas later geïntroduceerde Arcelu waar Sacha dan veel mee optrekt, vertrekt zomaar ineens als journalist naar China, einde verhaal, alsof Barajo er een snel slot aan wilde breien en Sacha en alle overpeinzingen over de Spaanse ziel beu was. Toch is die onevenwichtigheid niet vervelend; Barajo blijft er boeiend genoeg bij.

Bij toverslag transformeren

‘Zo is de wereld’ verscheen in 1912. Bijzonder als je het leest, is het besef dat het verhaal van de Russen en de sociale en revolutionaire situatie in het oude Rusland is geschreven vóór de revolutie van 1917. Door dat momentum kan een aanbidder van Sacha bijvoorbeeld nog ‘lachen om de illusies’ van de Russen ‘die ervan droomden zo’n immens en heterogeen imperium als Rusland in korte tijd en als bij toverslag te transformeren’ – en kort erna vindt de revolutie van 1917 plaats.

Maar het verscheen ook vóór de Spaanse burgeroorlog, die breuklijn in de Iberische geschiedenis, waar alle revolutionairen en idealen met elkaar in de clinch lagen – als die oorlog was geweest, had het verhaal nooit zo geschreven kunnen worden, omdat elke beschrijving over de sociale strijd en de Russische gebeurtenissen beladen zou zijn geweest met de eigen Spaanse geschiedenis.

Onverschilligheid van de autoriteiten

Het boek kent geweldige beschrijvingen, vooral van de gemeenschap van ballingen in Genève. Of het nu om het op de hak nemen van de anarchistische bijeenkomst gaat of de 1 mei-optocht waar alle zichzelf en hun ballingschap respecterende Russische studenten aan deelnemen: ‘Het was echt een treurige optocht. Er was geen enkele politieagent om toezicht te houden, en deze onverschilligheid van de kant van de autoriteiten beroofde de betoging van alle agressiviteit.’ Misschien een les voor hedendaagse autoriteiten?

Of neem de beschrijvingen van de Russische revolutionaire vrouwen; de revolutie eist gelijkwaardigheid van hen, en dus doen zij hun best er niet sierlijk uit te zien en omgekeerd ‘tonen de mannelijke studenten hen geen enkele achting, ze staan hun plaats niet voor hen af of brengen hen niet naar huis.’

Schokkend nu (het geldt natuurlijk voor meer boeken van voor de Tweede Wereldoorlog) is hoe ‘gewoon’ over anti-semieten wordt gesproken, al vindt Sacha ze dan ook verkeerd, ‘want ze heeft de Dreyfuss-affaire gevolgd’.

Bleke, droevige mannen

Het gaat Barajo ook veel om het beeld dat de rest van de wereld van Spanje heeft. En daar is iets opvallend: geen enkel land is internationaal zó verbonden met één boek, schetst Barajo subtiel: ‘Als klein meisje’, zegt Sacha, ‘dacht ik dat Spanjaarden bleke, droevige mannen waren, heel galant en smoorverliefd (…) om een van de eerste romans die ik las, waarin plaatjes stonden van ridders met lange haren en waarin gesproken werd over het nobele liefdesverdriet van een Spaanse edelman.’

Wat ik minder vond aan het boek zijn de beschrijvingen van al die steden en bezienswaardigheden, met name van Florence. Een reisboek! Dat lijkt het soms wel. Baroja stond overigens bekend om zijn mooie stedenbeschrijvingen (‘Zo is de wereld’ is zelfs deel 2 van de cyclus ‘De steden’). Maar toch: als ik een reisgids wil, pak ik wel een Rough Guide. En tegen het einde veranderen de bespiegelingen over de ontreddering van Spanje en de Spaanse ziel in geneuzel; te opsommerig en pamflettistisch.

Desondanks en toch: een prachtboek. Juist door zijn onvoorspelbaarheid en zijn verrassende beschrijvingen van de meest uiteenlopende mensen en bijeenkomsten. Zeker **** sterren.

Deze bespreking is ook uitgebreider te vinden op mijn weblog https://tonhirdes.wordpress.com/