De kunst om een illusie te scheppen

In 2017 schreef schrijver en essayist Dubravka Ugrešić (1949) in De Groene Amsterdammer dat in onze huidige cultuur geen plaats meer is voor zelfstandig denken, verbeelding en de bereidheid om risico’s te nemen. De markt heeft volgens haar elk artistiek verzet gebroken. De schrijfster heeft het verzet echter nog lang niet opgegeven. Ugrešić schrijft vaak kritisch over het nationalisme en de misdadigheid van de oorlog in Joegoslavië. Bovendien zijn haar romans vaak politiek geladen, zoals de roman Ministerie van pijn (2005) die over het leven van vluchtelingen en ballingen gaat. De laatste maanden schrijft Ugrešić vaak over de positie van literatuur in de maatschappij. Schrijvers zijn volgens haar een bedreigde soort en goede romans lijden onder de commercialisering van de literaire markt.

Ook in haar recent vertaalde boek De vos (2017) schrijft Ugrešić dat literatuur steeds onbelangrijker wordt. De titel van boek verwijst naar de positie van de vos in literatuur. De vos geldt als onbetrouwbaar en sluw en spreekt al van oudsher tot de verbeelding van vele schrijvers, bijvoorbeeld in het verhaal Van den vos Reynaerde. Voor Ugrešić staat de vos symbool voor het twijfelachtige bestaan van de schrijver. Via verschillende hoofdstukken over haar eigen leven en de levens van verschillende schrijvers, toont Ugrešić hoe het is om een schrijver te zijn in een nooit stilstaande wereld. Het boek is in het bijzonder een moedige poging om de erfenis van vooral de Russische schrijvers te behoeden van vergetelheid.

“Echte literatuur wordt niet geschreven door ijverige en dociele ambtenaren, maar door gekken, kluizenaars, ketters, dromers, rebellen en sceptici.”

De meest bijzondere hoofdstukken van het boek gaan over haar eigen leven als schrijver. Sinds haar verzet is Ugrešić, net als de vos, een migrant die geen thuis lijkt te hebben. Ze reist rusteloos en zonder illusies over de wereld om haar schrijverschap te beschermen van invloeden van buitenaf. De soms uitzichtloze fases in het leven van Ugrešić en haar verlangen om een thuis te vinden zijn ontroerend beschreven, maar tonen vooral dat zij een goed voorbeeld is van het verzet in de literatuur. Ugrešić heeft geen tijd om slachtoffer te spelen en gelooft dat de schrijver een grotere rol in de maatschappij kan spelen dan de lezer misschien verwacht. De literatuur moet zich dan echter niet laten verleiden door de commercialisering en helaas komt in de verhalen in het boek naar voren dat ze eenzamer in deze strijd staat dan ze eigenlijk verdient.

De vos is een boek dat moeilijk valt te classificeren. De schrijfstijl van Ugrešić is toegankelijk, maar de inhoud van haar verhalen zijn niet eenvoudig. Het boek staat vol met ironische bedenkingen, maar de toon van de roman kan onverwachts ook serieus zijn. Daarnaast vertelt Ugrešić veel over het ontstaan van verhalen, maar tegelijkertijd speelt ze op zo’n manier met de lezer dat ze een onderdeel van het verhaal wordt. Het boek is dus een puzzel die alleen door ervaren puzzelaars opgelost kan worden. Maar is het wel de bedoeling dat deze puzzel wordt opgelost? Is het mysterieuze karakter van de roman niet juist de kracht van Ugrešić?

“Herinneren heeft iets mythologiserend, het lijkt onze innerlijke behoefte te bevredigen om mythen over onszelf en anderen te creëren, en een mythe die eenmaal bestaat, kan bijna niet meer teniet worden gedaan.”

Eén ding is zeker: Het boek laat een grote indruk achter. Op het eerste oog onsamenhangende verhalen blijken toch een relatie met elkaar te hebben, pijnlijke ervaringen van de schrijfster worden afgewisseld met zelfspot en belangrijker: De sluwheid van de vos komt tot uiting in Ugrešićs scherpe analyses over de status van literatuur. De vos is dus een bijzondere leeservaring, maar wees gewaarschuwd voor het pluralistische karakter van het boek en laat je niet wegjagen door de vele literaire verwijzingen.