Magisch realistisch keukensprookje in kleurrijke oosterse wereld

Het verhaal heeft alles van een sprookje uit duizend-en-één-nacht, maar geeft ook een historisch verantwoord inkijkje in een voor velen onbekend stuk geschiedenis. Het is stilistisch hoogwaardige literatuur vol levenswijsheid, maar heeft ook een romantisch, humoristische en soms zelfs spannende kant. Tenslotte combineert het aardse onderwerpen rondom eten en koken met esoterische aangelegenheden als horoscopen en vleugjes magie. Geïntrigeerd? Dat is dan volkomen terecht. Ontmoet de Turkse auteur Saygin Ersin (1975), lees zijn boek De Pasja van de Keuken en betreed een compleet andere, exotische wereld.

Saygin Ersin is een socioloog en journalist uit Izmir. In het Turks scheef hij al een tweedelige fantasyserie, een verhalenbundel met korte detectiveverhalen en het script voor een graphic novel. De Pasja van de Keuken is het eerste boek waarmee hij de wereld over gaat, want het wordt in steeds meer landen vertaald.

Het verhaal speelt zich af in het Ottomaanse Rijk, maar er wordt nergens gezegd in welke jaren. Dat is lastig want dit rijk bestond van 1299 tot 1922, wat nogal een groot historisch gebied is. Enig gespeur op het internet leert ons echter dat we te maken hebben met een periode begin 17de eeuw waarin de haremdame Kösem (of Küsem) van zich deed spreken. Zij werd de machtigste haremdame ooit in haar functie van Haseki Sultan (lieveling van de sultan). In 1623 nam ze de macht zelfs helemaal over, omdat haar zoon nog te jong was voor de troonsopvolging. Natuurlijk. Welke periode zou je anders willen kiezen, eigenlijk?

Haseki Sultan (zoals ze in het boek uitsluitend wordt genoemd) speelt in dit verhaal geen rol op de voorgrond, maar is wel van belang in het plot. Hoofdpersoon is echter een niet bij name genoemde prins die op 6-jarige leeftijd is ontsnapt aan een grootscheepse moord op de zonen van haremdames (=concurrenten voor de troon). Hij blijkt zo’n groot keukentalent dat er wordt vermoedt dat hij een ‘Pasja van de keuken’ is; dat wil zeggen iemand die het bereiden van voedsel zo goed meester is dat hij het gedrag van mensen ermee kan beïnvloeden. Maar misschien is dit ook maar een legende en dus zal de prins moeten uitzoeken of hij echt zo’n pasja is of niet. In ieder geval wordt hij voor zijn verdere opleiding doorgestuurd naar de allerbeste keukenmeester, die zijn dagen wegens ongelukkige beslissingen in het verleden nu slijt in een huis van genot. Daar begint onze hoofdpersoon zijn opleiding en ontmoet hij op 11-jarige leeftijd zijn mooie en rebelse leeftijdgenote Kamer, aan wie hij zijn hart verliest.

Kamer is echter een slavin en wordt als handelswaar aan belangrijke mannen verkocht. Voor de kok volgt er ondertussen een lange weg van studeren en proberen een echte Pasja van de keuken te worden. Hij kan Kamer echter niet vergeten en bedenkt plannen om haar terug te vinden en te bevrijden uit haar slavernij. Dat krijgt een heftig besluit als Kamer in de harem van de sultan blijkt te zijn beland, net rond de tijd dat er in het paleis de nodige politieke strubbelingen plaatsvinden. De kok, inmiddels werkzaam in de paleiskeuken, raakt daar dan tot aan zijn nek toe in verzeild om te kunnen doe wat hij wil doen. Maar hij komt met grotere vuren te spelen dan hij had gedacht en niet alleen het slagen van zijn plannen, maar ook zijn leven komen in gevaar.

Dit klinkt alsof het verhaal chronologisch wordt verteld, maar dat is niet het geval. We lezen voornamelijk (maar niet altijd) het gezichtspunt van de kok/prins als die al in het paleis werkt, terwijl alles dat eraan vooraf is gegaan via flashbacks en herinneringen tot ons komt. Op die manier spelen er verschillende verhaallijnen door elkaar heen, waardoor het niet saai wordt (en gelukkig ook niet verwarrend).

Het historische gedeelte van dit verhaal is bijzonder goed op orde. Dat betreft maar in beperkte mate de politieke perikelen, al zijn die helder genoeg neergezet. Het is echter vooral de manier waarop het leven in het paleis vorm krijgt dat auteur Ersin schittert. We betreden een kleurrijke maar extreem hiërarchische en traditionele wereld vol sultans, aga’s en pasja’s, die de hedendaagse lezer met enige regelmaat verbijsterd achterlaat. Ook krijg je een goed beeld van de enerzijds belangrijke, maar anderzijds treurige en strikt afgezonderde rol die de harem had binnen dit paleis. Al betreden we de harem nooit, zodat er toch ook iets mysterieus overheen blijft hangen. Echt fascinerend is het leven in de immense paleiskeuken (er is zelfs een ‘keukenweg’), waar honderden koks en nog veel meer hulpjes iedere dag duizenden exquise maaltijden bereiden. Alleen al de beschrijvingen van die keuken maken het de moeite waard dit boek te lezen.

Over de maaltijden lezen we ook het nodige, misschien wel iets teveel. De gigantische hoeveelheden voedsel die er in de paleiskeuken worden doorgedraaid gaan soms wat tegenstaan. Op de kaft van de boek wordt wel gesproken van ‘Turkse keuken’, maar dat klopt voor onze tijd niet helemaal meer. Gerechten die wellicht ooit tot de ‘Ottomaanse keuken’ behoorden, zijn wat ons betreft typisch voor meerdere keukens rond de Middellandse zee, zoals ook de Griekse en Noord-Afrikaanse keuken.

Door de aanwezigheid van prinsen, sultans, haremdames, magie, ware liefde en heldere sterrennachten is het niet moeilijk dit boek te associëren met sprookjes uit de Duizend-en-één-nacht vertellingen. Toch is de aard en hoeveelheid tovenarij enerzijds en het stilistische vernuft van auteur anderzijds van zodanige aard, dat we hier duidelijk te maken hebben een magisch realistische roman.

Een roman die halverwege overigens wel een wat esoterische afslag neemt en steeds zegt over persoonlijke ontwikkeling in combinatie met de mate waarin mensen onder invloed kunnen staan van zaken als hun sterrenbeeld, de weersgesteldheid of het landschap waarin ze zich bevinden. Dat had al te zweverig kunnen worden en sommige lezers zullen vermoedelijk ook vinden dat het dat is. Het belangrijkste onderdeel van deze insteek is echter een uitgebreide, op vroegere geneeskundige ideeën gebaseerde theorie over hoe bepaalde lichamelijke verworvenheden combineren met bepaalde voedingswaren. En dat is sowieso erg interessant om over te lezen, of je er nu iets in ziet of niet. En ergens sluit dat ook best aan bij de tijd waarin we nu leven en waarin we zoveel aandacht hebben voor wat we in ons lijf stoppen.

Al met al is deze roman dan ook bijzonder knap geschreven. Het valt toch niet mee om enerzijds een sprookje voor volwassenen te schrijven, dit te bedden in doorwrochte, echtgebeurde geschiedenis, daar spiritueel gedachtegoed aan te voegen en vervolgens ook nog strenge literatuurcritici tevreden te houden met een prachtige schrijfstijl. Het lezen van De Pasja van de Keuken is dan ook een heel speciale beleving en hopelijk hebben we het laatste nog niet gehoord van Saygin Ersin.