Muziek en Erotiek

Margriet de Moor neemt ons in haar roman 'de Virtuoos' mee naar het Napels van de 18e eeuw. In een stijl die wonderwel past bij de laat-barokke wereld van haar personages beschrijft ze de liefde van Carlotta Caetani voor de mannelijke sopraan Gasparo, een castraat uit hetzelfde dorp afkomstig als Carlotta, met wie ze, als hij beroemd is geworden, een verhouding begint, dat alles met medeweten van haar echtgenoot die zoveel ouder is dan zij en die er zelf ook andere (homoseksuele) contacten op na houdt. Zo'n soort overeenkomst kwam toentertijd wel meer voor onder de hogere lagen van de maatschappij. Daar kijken we bij het lezen niet van op.

Vanwege haar hoge maatschappelijke stand bestaat het leven van Carlotta voornamelijk uit genieten: gastronomisch genieten, sociaal genieten (met haar zus, tevens met haar tweede minnaar, de Franse markies Rodolphe), en vooral uit muzikaal en erotisch genieten. Je zult in de roman tevergeefs naar bevuilde luiers zoeken, ook al heeft ze twee dochters en baart ze later ook nog een zoon voor Berto, haar echtgenoot. Ook dat zoontje plast nooit een keertje per ongeluk haar satijnen jurken onder. Het zou wellicht teveel in stijlbreuk zijn met de muzikale en erotische roes waarin de roman zich voltrekt. Ook had je daar indertijd kindermeisjes voor, voor dat onderplassen, dat is waar. Toch krijg je al lezend sterk het gevoel dat de mindere kanten van het vrouwenbestaan – wellicht onbewust - uit de roman zijn weggefilterd.

Dat alles is misschien zo erg niet. Een kunstwerk mag best een droomwereld voorhouden, waarin we voor even kunnen ontsnappen aan de harde werkelijkheid. Zoals de Moor zelf schrijft op blz. 158:

“Tenslotte kun je natuurlijk ook gewoon uit zijn op schoonheid. Jawel, je heft een arm op, aait jezelf over de bol, zakt een beetje weg in een leegte en denkt, nou, nou, wat is dat voor een heerlijk kunstwerk! Helemaal mijn smaak!”

Het gevaar bij te veel esthetiseren van je schrijfsels is wel dat het gaat klinken als een hol klinkend vat. Het lijkt me dat je dat wil voorkomen als schrijver en dat je graag diepere lagen wilt aanboren in je roman. Je dreigt anders de lezer te verstikken in de oeverloze schoonheid en de roes die je creëert, een overdaad aan mooie zinnen die onherroepelijk teveel in herhaling vervallen. Als schrijver werk ik veel liever met contrasten (mooi ~ lelijk, goed ~ kwaad enz.) om zo, paradoxaal misschien, het uiteindelijke resultaat mooier te maken. Het valt in de roman in de erotische omstrengelingen met Gasparo nooit eens een keertje vies tegen, zoals dat in het echte leven vaak in bed gebeurt, en zoals ook met een castraat wel te verwachten zou zijn. Wat drank doet bij de gemiddelde man ('it takes away the performance') zo doet het verwijderen van de testikels bij de castraat. Dat wil niet zeggen dat castraten helemaal niet in staat zouden zijn om de liefde te bedrijven – dat ziet de Moor goed: ook haremvrouwen en adellijke dames hadden verhoudingen met eunuchen – maar hun seksuele 'performance' moet toch stukken minder zijn geweest dan die van ons gemiddelde, ongecastreerde, mannen, getuige het hardnekkige misverstand dat castraten helemaal geen seksuele gevoelens zouden hebben. Ook zou anders het gedicht 'Attis' van de Romeinse dichter Catullus, waarin een aankomend priester van de Godin Kybele zich op het strand bloederig ontmant met een steen, betekenisloos worden. In dat gedicht hoopt deze Attis namelijk zo voor eens en voor altijd bevrijd te worden van zijn erotische verlangens. Zijn maker Catullus helpt hem dat hopen. Ook hij zou graag eens verlost willen zijn van zijn hunkering naar zijn minnares Lesbia. Blijkbaar moet ons vooroordeel – dat castraten geen stijve meer kunnen krijgen en geen verlangens meer koesteren – toch ergens gebaseerd zijn op de werkelijkheid. Kortom: ze konden het nog wel, maar ze hadden er veel minder zin in. In zoverre is de inhoud van de Moor haar roman tamelijk ongeloofwaardig. Zoiets moet je als schrijver te allen tijde voorkomen. Dat vond Aristoteles ook.

Maar wat ik als schrijver een grotere gemiste kans vind is dat de thematische vergelijking tussen muziek en erotiek niet iets verder wordt uitgediept. Ik vraag mij bij het lezen van dit boek namelijk af: is er niet ook een spanningsveld tussen die twee, naast dat ze overeenkomsten hebben (het centrum voor muziek en erotiek zitten vlak naast elkaar in de rechter hersenhelft; er is dus zeker overeenkomst). Streeft muziek ook niet naar een transcendentie van het erotische? Wat is de verhouding tussen religieuze muziek en erotiek? Dat soort vragen zijn te interessant om niet uit te werken in een roman. Daarmee zou je de thematiek van je boek veel breder kunnen trekken.

Ook beginnen mijn vingers bij het literaire onderwerp 'castraat' te jeuken van schrijflust, in die zin dat je het kunt koppelen aan thema's als beroemdheid en zelfverachting, vrouwelijke schoonheid en mannelijkheid etc., spanningsvelden die een schrijver uitnodigen tot psychologische verdieping van zijn personages. Hoe moet Gasparo zich hebben gevoeld, gevierd om zijn stem, veracht om zijn gebrek aan ballen? In de roman van de Moor vinden we geen spoortje zelftwijfel, mensenhaat, of intens verdriet terug bij Gaspara. Dat is een gemiste kans. Zijn karakter zou er veel meer door verdiepen. Nu blijft de man helaas aan de oppervlakte rondzwemmen en zal geen blijvende indruk maken op de lezer.

Mooi geschreven is het boek zeker. De Moor haar zinnen zijn van een dromerig, poëtisch gehalte en ze weet beeldend te schrijven. Ook heeft ze als professioneel zangeres veel verstand van muziek. Voor de muziekliefhebbers onder ons is dat genieten. Opvallend daarbij is dat zij als zangeres altijd het moderne repertoire heeft gezongen. Misschien kunnen we uit dit boek opmaken dat barokke en classicistische opera's haar guilty pleasure zijn?