Opmaat tot mystiek

Deze roman is in en in serieus. Sommigen zullen het zelfs van zich af schuiven als een loodzwaar, al te serieus boek. Tevergeefs zul je naar een alineaatje lichtvoetige Mozart zoeken. Zelfs Bach componeerde nog wel eens een vrolijk dansje in zijn kerkcantates. Hij moet hebben gedacht: het hoeft niet allemaal kommer en kwel te zijn, ook al heb je een serieuze boodschap. Nu wordt er wel gedanst in de roman van Blaman, maar een echt vrolijke boel wordt het nooit. Is het daarmee een tobberig, deprimerend boek om te lezen? Een boek waar je naar van wordt? Absoluut niet. Het is zelfs een magistraal, vijfsterren boek, dat uitnodigt om keer op keer te herlezen en te overdenken. Zelden kom je een boek tegen met zo'n prachtig verstilde bedachtzaamheid op elke bladzijde, in zinnen van ongekende psychologische diepte. Het is een door en door volwassen boek.

Het boek behandelt de driehoeksvriendschap tussen Stephan, Paul en Marian. Thema van het boek is de desillusie van het volwassen worden. Stephan is sinds de breuk met zijn vriendin Stella de weg kwijt en kan zichzelf steeds moeilijker hervinden. Ook lijdt hij aan een hartkwaal die zijn doodsangst vergroot. Hij vermoedt dat hem nog weinig tijd van leven rest. Hij zoekt steun bij zijn beste vriend en collega Paul Stermunt, maar ook die lijkt hem niet te begrijpen, omdat ze alle twee verschillend van karakterstructuur zijn. Tussen hun vriendschap in manoeuvreert de vrouw van Paul, Marian, die vaak openlijk flirt met hun huisvriend Stephan. Ze hoopt daarmee Paul van zijn ongenaakbare rots af te stoten en bij hem wat menselijke jaloezie op te wekken. Paul blijft echter 'de heilige' spelen en bekijkt alles met goedmoedige en vergevende liefde als een vleesgeworden messias. Dat irriteert Marian. Ze wil juist zo graag dat haar man zijn liefde voor haar op een aardse, menselijke manier bewijst, maar ze lijkt geen vat op hem te krijgen.

Stephan daarentegen voelt zich onbegrepen en niet serieus genomen door Paul. Hij lijdt aan het bestaan en vindt dat hij daar alle reden toe heeft. Paul lijkt niet ontvankelijk voor zijn argumenten. Op een nachtelijke kroegentocht door de haven van Rotterdam komt het tot een scherpe woordenwisseling tussen de twee en tot een onherstelbare breuk: Stephan zegt de vriendschap met Paul op. Paul is daardoor volkomen van slag. Op de terugweg naar huis verliest Paul noodlottig het leven door een verkeersongeval. Stephan blijft vol schuld radeloos achter. Ook Marian blijft met veel vragen zitten. Heeft zij haar man ooit echt gekend? Hield hij wel van haar? Stephan lijkt haar te bemoedigen. Maar echt geloven wil ze het niet.

Dan volgt een raadselachtige passage waarin Marian op zoek gaat in huis naar de nagelaten spullen van Paul. In zijn bureau vindt ze een cahier met persoonlijke ontboezemingen waarin ook een droom die hij onlangs had beschreven staat. De droom verhaalt van een uitgestorven wereld zonder mensen met alleen een reddeloos verloren en wanhopige man op het strand aan de kust (waarin we Stephan herkennen) en een andere man (Paul) die hem vanaf een duintop bekijkt. De man op het strand lijkt zelfmoord te willen plegen door de zee in te willen lopen. Paul wil hem redden door achter hem aan te zwemmen en hem van zelfdoding af te houden. Maar net als hij vermoedt dat zijn reddingsactie zal falen, ziet hij dat een vrouw Stephan uit het water haalt en hem op het strand verzorgt en weer tot leven wekt. Het is een sfinxachtige, mysterieuze vrouw die geen erotische liefde voor hem lijkt te koesteren, maar hem toch voor de dood behoedt.

Marian interpreteert deze droom zo dat de diepste liefde van haar man niet op haar was gericht maar op hun vriend Stephan. Het wordt in de roman niet met zoveel woorden gezegd, maar je vermoedt hierbij een homoseksuele affectie van Paul voor Stephan, wat het verkeersongeluk in een ander daglicht stelt en zelfmoord doet vermoeden, aangezien Paul de afwijzing en de breuk met Stephan niet lijkt te kunnen verdragen. Hoe dan ook, Marian is zo volslagen gedesillusioneerd door de droom van Paul dat zij zelfmoord pleegt. Ze beseft dat zij haar man nooit echt goed heeft gekend en dat haar liefde voor hem tevergeefs en nergens op gebaseerd was. Ze kan niet leven met deze diepe teleurstelling en dit onbegrip. Zo verliest Stephan niet alleen de liefde van zijn leven, Stella, maar ook, binnen één etmaal, zijn twee beste vrienden.

Wie zich verbaast over de wanhopige donkerte van dit verhaal en de pessimistische filosofie erachter moet beseffen dat het Franse existentialisme overal in Europa toentertijd in de mode was. Als studente Frans kende Blaman de boeken van Sartre en Camus als geen ander. Ze had 'de Walging' en 'de Vreemdeling' gelezen en was er door gevormd. De oorlog is bij het verschijnen van 'Op leven en Dood' nog geen tien jaar geleden. Europa likt haar wonden. Met de dood van zoveel miljoenen is een einde gekomen aan alle illusies. Geloof, hoop en liefde hebben afgedaan. Religie en ideologie (communisme) worden doorgeprikt als troostrijke fabeltjes. Het existentialisme predikt dat je er alleen voor staat en dat als je wat wil je je eigen leven vorm moet geven. Of zoals Blaman zegt op de laatste bladzijde van haar boek: 'We zijn eenzaam en weerloos, zij en ik'.

Nu heb ik er altijd wat moeite mee als schrijvers en andere cultuurdragers meeliften op een modegril. In de muziek van Benjamin Britten zijn het de mindere momenten als je ineens een paar maten Shostakovich of Prokofiev hoort (zoals in zijn celloconcert). Willem Pijper heeft met zijn eerste symfonie een epigonistisch gedrocht afgeleverd dat mee wil liften op de populariteit van Gustav Mahler in Amsterdam. Later is hij gelukkig een andere weg ingeslagen. Vreemd is wel dat hij het werk nooit op latere leeftijd heeft bewerkt. Wellicht beschouwde hij het als een jeugdzonde en liet hij het uit nostalgie maar zo. In het geval van Anna Blaman kun je wel spreken van een geslaagde adaptatie van een buitenlandse mode. Zij weet de existentialistische filosofie op mooie wijze aan te passen aan Hollandse omstandigheden. Ook is haar taalgebruik en haar psychologisch raffinement volkomen eigen.

Met een beetje goede wil kun je het existentialisme zien als een voorstadium van de mystiek. Zoals de Boeddha eerst ontgoocheld moest raken voordat hij aan zijn Pad der Verlichting begon, zo moeten wij eerst volkomen gedesillusioneerd raken omtrent aardse verlangens, wensdromen en utopieën. De mystiek vertelt je dat het ware geluk slecht diep in het Zelf is te vinden. Je komt daar niet als je nog steeds denkt dat er aan de oppervlakte wat te behalen valt. Je moet keer op keer op je snuit gaan voor je tot het inzicht komt dat de aspiraties waar je mee bent opgegroeid volkomen zinloos en illusoir zijn. Pas in de diepste duisternis van de ultieme depressie kan het licht van de bevrijding je tegemoet stralen. Dat is de symbolische betekenis van de kruisdood. In dit boek ontmoeten we een Stephan die op het kruis wordt genageld. Volgens het existentialisme is zijn kruisiging exemplarisch. Het overkomt ons allemaal als we volwassen worden.
Het boek van Blaman is zo magistraal omdat er impliciet de vraag in vervat ligt: 'ja, ok, maar wat dan?'. Als haar analyse correct is dan zet het ons te denken. Is er echt geen ander leven mogelijk? Een leven zonder God en ideologie, maar een leven dat toch diepzinnig en vervullend is? Wat doet Stephan verkeerd (als hij al iets verkeerds doet)? Hoe kan ik mij bevrijden van zijn ziekte die ook mij treft? Of is dat ook een illusie? Dat zijn vragen die de kern van ons bestaan raken. Alleen de echt grote boeken durven deze vragen te stellen. Andere schrijvers lopen er bangelijk voor weg.