Knetterende strijd tussen pastoor en vrijdenker

De Verlossing was voor mij het derde werk van Willem Elsschot op korte tijd, na Het Tankschip en Pensioen, alle drie prachtig opnieuw uitgeven door Uitgeverij Polis. Hoewel Het Tankschip en Pensioen absoluut te genieten waren, staat De Verlossing voor mij met stip op één.

Als setting voor De Verlossing koos Elsschot voor het platteland, namelijk het kleine dorpje Groendal. Dit is op zich al opmerkelijk, aangezien zijn meeste andere werken zich in de stad afspelen. Zoals het kleine Vlaamse dorpjes vroeger betaamde, is de macht van de Kerk in Groendal enorm groot, op het verstikkende af. Centraal in het boek staat het conflict tussen Pol Van Domburg en Kips. Van Domburg is een gehaaide winkelier die zijn dorpsgenoten in de luren legt maar bovendien ook de enige in het dorp die boeken leest en er vrijzinnige gedachten op nahoudt. Daartegenover staat de eenogige pastoor Kips, die de strijd aangaat met de vrijdenker.

Interessant aan deze personages, is dat Elsschot de lezer geen sympathie laat krijgen voor één van hen. Van Domburg onttrekt zich wel aan de macht van de Kerk, leest boeken, is niet overtuigd van het bestaan van God, integendeel, en heeft sympathie voor het socialisme. Maar hij is zeker niet ‘de goede’ in het verhaal: hij slaat zijn vrouw, overbluft zijn dorpsgenoten en denkt enkel aan zichzelf. Kips is dan weer een norse man met weinig respect voor zijn huishoudster en gaat geregeld jagen, maar bovenal wil hij koste wat het koste zijn dorp ‘beschermen’ tegen het gevaar dat Van Domburg is. Zelfs al moet hij daarvoor het hele dorp tegen hem opzetten… Elsschot werkt deze personages goed uit, opvallend daarbij is volgende passage, waarin de twee kemphanen voor het eerst elkaar echt treffen en waarin de rollen zelfs lijken omgedraaid te worden: “Behalve zijn lijfrok had Kips niets van een geestelijke. Hij had het voorkomen van een veldheer, van iemand die steeds gebieden moet en onmogelijk kan gehoorzamen, terwijl Pol met zijn hoog voorhoofd, zijn bittere mond en zijn vaal gezicht een pracht van een kardinaal zou geweest zijn” (p. 75).

De strijd culmineert uiteindelijk in een geweldig en verrassend hoogtepunt, dat ik niet verwacht had in het werk van Elsschot, maar zoals Erik Rinckhout ook aanhaalt in het nawoord, eerder associeer met de films van Quentin Tarantino. Op het einde volgt ook nog de ‘verlossing’ uit de titel, maar voor mij is die verlossing zeker niet eenduidig. In die mate zelfs, dat ik het betwijfel of er sprake is van een verlossing. En dat is volgens mij typisch Elsschot: niets is wat het op het eerste gezicht lijkt en alles kan op verschillende manieren gelezen worden.

De strijd in het boek tussen Van Domburg en Kips zorgt dus voor heel wat geknetter, maar ook de taal spettert en sprankelt weer van de bladzijden. Van de heerlijke openingszin (“Van Domburg had zijn vrouw pas getrouw toen zij al zwanger was.”) tot de allerlaatste zin. Hoewel De Verlossing iets dikker is dan de vorige twee werken die ik las, staat er geen enkel woord te veel in, integendeel. Elsschot zegt enorm veel met heel weinig woorden, zodat je bij herlezing telkens nieuwe dingen ontdekt in zijn zinnen en woordgebruik. Er valt ook weer veel te schaterlachen in dit boek, ik denk in het bijzonder aan de passage met de zeepverkoper die Van Domburg, zelf gehaaid verkoper, zeep probeert aan te smeren. Ik heb zelden zo moeten lachen met een boek en geloof dat deze passage het beste was wat ik tot nu toe van Elsschot las.

Het mag duidelijk zijn: De Verlossing is een boek om te koesteren, dat aanzet tot herlezen maar vooral tot meer Elsschot lezen! De volgende nieuwe uitgaven van Polis worden Een Ontgoocheling en Kaas, en verschijnen in oktober. Ik tel al af!

*****