Strijd tegen God

Na het lezen van de bijzondere biografie over Erasmus van Sandra Reis, komt er een dikke pil uit van Sarah Bakewell getiteld ‘De Humanisten’. En Erasmus staat te boek als humanist. Interessant. Bakewell is Engels. Schreef meerdere boeken over filosofie. De Humanisten is mijn eerste kennismaking met deze stroming. En met Bakewell.

Humanisme komt zo nu en dan langs in de media of als begrip. Zo kennen we in Nederland het Humanistisch Verbond (folder van deze club om lid te worden overigens als los vellletje in het boek ingevoegd). Maar wat is het precies, Humanisme?

Bakewell begint met het beschrijven van een aantal definities. Of beter: omschrijvingen en elementen. Veel wijzer wordt je er niet van. Haar eigen constatering is dat er geen sluitende definitie te vinden is.

Daarna volgen een aantal hoofdstukken met zeer boeiende verhalen van mensen die binnen deze stroming te vatten zijn. Het zijn verhalen over ideeën van mensen.

Mijn eigen begrip over Humanisme na het lezen van al die boeiende verhalen: Het is een stroming ontstaan in de vroege Middeleeuwen. Het wereldbeeld werd toen bepaald door de Katholieke kerk. In die tijd ontstond er belangstelling voor oude Griekse, Romeinse en ook Oosterse filosofen. Iets wat ik ken onder de noemer ‘Renaissance’. Het verspreiden van dit oude gedachtegoed wordt mogelijk gemaakt, c.q. versneld door de uitvinding van de boekdrukkunst. Daarnaast doen mensen ontdekkingen die het bestaande Godsbeeld ter discussie stellen. Het is het begin van de moderne wetenschap.

Zo bezien lijkt het Humanisme dus de bron van ‘andere’ wereldbeelden dan die zoals gedefinieerd door het geloof in God. Niet God staat centraal. Maar de (denkende) mens. Human-isme. In die zin lijkt de wereld bijna binair. Of je gelooft in God, of je bent humanist. Luther is in deze interpretatie dus geen humanist.

Interessant is dan wel de vraag waarom wij vandaag de dag niet allemaal humanist zijn. Of ons bewust zo noemen. En allemaal lid zijn van het Humanistisch Verbond. Dus ergens is het Humanisme als expliciete ‘tweede stroming’ naast godsdiensten zijn betekenis kwijtgeraakt. Ik herken in de blijkbaar binaire Middeleeuwse wereld die tweedeling dan ook niet in de wereld van nu. Misschien heeft het Humanisme dan ook nooit als expliciete stroming bestaan. Zou Erasmus zichzelf bijvoorbeeld als humanist hebben gezien? Of is het een stempel wat wij er pas veel later op zijn gaan plakken?

In het humanisme staan de volgende begrippen centraal: universaliteit, diversiteit, kritisch denken en morele verbondenheid. Universaliteit gaat over de gelijkheid van mensen. Rechten zijn universeel: voor iedereen. Met name voor man en vrouw. Diversiteit lijkt haaks te staan op universaliteit. Maar ze werken het beste in combinatie. De idee is dat alle mensen, hoe verschillend ze ook zijn (Bakewell gebruikt het voorbeeld van gehandicapten en homoseksuelen, naast ‘normale’ mensen) het universele recht hebben zich te ontplooien in wie ze willen zijn. Kritisch denken gaat over vragen stellen en de zoektocht naar de oorsprong en oorzaken. Maar ook over het vermogen om een logische redenering op te bouwen.
Het laatste principe (morele verbondenheid) wordt mooi samengevat in de laatste zin van het betreffende hoofdstuk: ‘De weg van de meester bestaat eruit dat je je best moet doen om je menselijkheid tot ontplooiing te brengen en anderen te behandelen vanuit het besef dat ook zij tot de mensheid behoren.’ (251).

Een absoluut keerpunt in het denken van mensen is het boek van Darwin ‘The Origin of Species’ geweest. Komt ongeveer gelijk met andere baanbrekende ontdekkingen: de aarde is niet het middelpunt van het heelal, de wereld is ouder dan de bijbel stelt. Darwin laat zien dat het natuurlijk leven waarschijnlijk niet door God veroorzaakt werd, maar wisselt het in voor het begrip evolutie. Het is het begin van de moderne wetenschap.

Bakewell voert veel interessante namen en ideeën ten tonele. Zo is daar Ludwik Zamenhof, de uitvinder van het Esperanto, de universele wereldtaal. En ook Bertrand Russell, één van de allergrootste filosofen volgens Bakewell, die zich hard maakte voor onderwijs waarbij kinderen vrij waren te leren wat zij wilden. Ook verklaart hij de kracht en de onzinnigheid van religie aan de hand van het verhaal over de theepot die om de aarde zou draaien (er draait een theepot in de baan om de aarde. Die is zo klein dat niemand hem kan zien. Zelfs niet met de beste telescoop die er is. Oude verhalen bevestigen dit verhaal. En toch is er geen enkel bewijs. Zo ontstaat religie).

Een inspirerend verhaal wordt gevormd door dat van Aby Warburg. De oudste zoon van een Duitse industrieel die afziet van het erven van het vermogen en positie, maar dat aan zijn broer geeft onder voorwaarde dat hij alle boeken mag kopen die hij wil. Zijn leven lang. Hij bouwt een enorme collectie op en ook een tentoonstelling. In Hamburg ontstaat een humanistisch huis. Dan wordt het oorlog. De Tweede Wereldoorlog. En medewerkers, waarvan vele Joods zijn, smokkelen de complete collectie naar London. Na de oorlog worden beide huizen als humanistische musea heropend en bestaan nog steeds.

Verder is dit hoofdstuk over oorlog verwarrend te noemen. Beschreven wordt de Tweede Wereldoorlog, de McCarthy periode in Amerika, de Culturele Revolutie van Mao, het Communisme in China en het regime van Pol Pot in Cambodja. Beschreven wordt hoe regimes alle vormen van cultuur kapotmaken en mensen hun vrijheid ontnemen. Dat is gebeurd en verschrikkelijk. Geen enkele discussie. Maar het verband met ‘het’ humanisme is onduidelijk. Zeker is dat genoemde periodes haaks staan op de humanistische waarden van leren en ontwikkelen en openheid. De suggestie wordt, impliciet, gewekt dat wie tegen oorlog is per definitie ook humanist is. Of dat het humanisme de tegencultuur van oorlog is.
In ieder geval leidden deze oorlogen, in ieder geval de Tweede Wereldoorlog, tot een debat onder humanisten over de vraag hoe zo’n oorlog toch kon ontstaan als de mens in principe op zoek is naar vrijheid en ontwikkeling. Het ‘kwaad’ in deze wereld past niet in het humanistisch concept en leidde tot grote verwarring en zelfs afwijzing van het gedachtegoed. Het leidt in ieder geval tot een fundamentele herbezinning van het concept. Verwoord door Benedetto Croce in 1947 (p373): ‘Het is een vergissing om te wanhopen over onszelf. We zijn tot die misvatting gekomen, omdat we zijn gaan denken dat er weer betrouwbaar en goedaardig is en dat iedereen het beschaafd en plezierig leven leidt. Wanneer die fantasie in diggelen valt, zijn we geneigd om het op te geven. De realiteit is echter dat de geschiedenis en de menselijke wereld noch stabiel en goed zijn, noch hopeloos verloren. De geschiedenis van de mensen is ons eigen werk. Kortom: als we willen dat ze goed verloopt, zullen we ons moeten inspannen om dat te laten gebeuren.’

Na deze opsomming van mensen met interessante verhalen, blijft de vraag staan: wat is humanisme? Het lijkt mij meer een denkconcept, of denkkader, met een aantal elementen dan een vastomlijnd en gedefinieerd frame. Noem het een beweging. Wat vaag blijft is in hoeverre de beschreven mensen zich nu zelf onderdeel hebben gevoeld van deze beweging, of dat ze er door Bakewell met de haren zijn bij gesleept en in het frame zijn gestopt. Ik vermoed het laatste. Niettemin een interessant overzicht van interessante mensen met interessante ideeën!