Honderd jaar oude actualiteit

Het eerste deel van ‘De Thibaults’ bestaat uit zes boeken, in totaal 850 pagina’s. De titels van die boeken geven exact de kern van dat deel aan. Helaas kan zo'n boordevol boek niet met slechts enkele zinnen besproken worden. In deze recensie wordt elk boek kort behandeld.

Het grijze schrift
Bij Jacques’ geboorte in 1890 is zijn moeder in het kraambed overleden. Samen met zijn negen jaar oudere broer Antoine (geboren 1881), mademoiselle de Waize en haar halfbloednichtje Gisèle groeit hij op in een luxe woning in Parijs. De dominante vader Oscar Thibault is een man van aanzien, een strenggelovige katholiek en beroemd raadsheer. In tegenstelling tot Antoine, die op jonge leeftijd al zijn artsdiploma behaalt, wil Jacques niet deugen.

“O, ik,” hernam Jacques, zijn wenkbrauwen fronsend, “ik weet best dat ik onuitstaanbaar ben.”

Hij verliest zich in het schrijven van gedichten, kwijlerige poëzie over liefdes en verlangens, die hij uitwisselt met zijn protestantse vriendje Daniel Fontanin. Een veel stabieler persoon overigens. Als hun grijze schrift wordt onderschept, zijn de poppen aan het dansen en vluchten de veertienjarigen.
Na een week worden de jongens opgespoord in Marseille en teruggevoerd naar Parijs. Antoine levert Daniel af bij diens moeder, een vrouw die grote indruk op hem maakt. Ook zij is van hem gecharmeerd en even doet hij haar overspelige man, Jérôme, vergeten.
Vader Thibault is buiten zinnen en de oude Thibault stuurt Jacques naar ‘verbeteringsgesticht’ OSCAR THIBAULT STICHTING, een instelling die hij zelf heeft opgericht in het noordelijk gelegen Crouy.

Het verbeteringsgesticht
Als Antoine zijn jongere broer een onverwacht bezoek brengt, schrikt hij van de omstandigheden aldaar en van de schuwe, vlakke tiener die hij daar aantreft. Hij weet Jacques terug te halen naar Parijs, onder beding dat hij hem onder zijn hoede zal nemen. Dat gaat niet zonder slag of stoot, want Jacques kan moeilijk wennen aan het normale leven, waar vooral zijn vader zoveel van hem verwacht.

“Hij huilde omdat ze van alle kanten van hem leken te willen houden; omdat ze zich nu met hem gingen bezighouden, en met hem praten, en naar hem glimlachen; omdat hij iedereen zou moeten antwoorden, omdat het gedaan was met zijn rust.”

De jongen is de eenzaamheid zelve, hoezeer Antoine zich ook als vriend en hoeder probeert op te stellen. Jacques wordt stante pede verliefd op ieder meisje dat hem aandacht schenkt. Zijn fantasieën worden weer belangrijker dan ‘de werkelijkheid’ en de schrijver ontpopt zich opnieuw in de jongen, ook vocaal.

Onbezorgde dagen
Na enige jaren bijscholing wordt Jacques toegelaten tot de prestigieuze École Normale. Op twintigjarige leeftijd slaagt hij als een van de beste van zijn jaargang, zonder dat dit hem overigens enige vreugde brengt. Die avond bezoekt hij samen met Daniel en nog enkele vrienden Packmell, een nachtclub annex bordeel. Antoine heeft beloofd zich later op de avond bij hen aan te sluiten, een belofte waaraan hij zich niet kan houden, omdat een meisje wordt aangereden en hij alle zeilen moet bijzetten om het kind van de dood te redden.
Gedurende de spannende nacht – haalt het kind het, of zal zij sterven – valt zijn oog op de knappe roodharige vrouw die hem bijstaat. Op slag is hij verliefd op deze Rachel, terwijl hij zich tot die tijd nooit heeft willen binden en zich verliet op liefjes voor een nacht.
Voor mevrouw Fontanin zijn de onbezorgde dagen voorbij. Ondanks dat zij van Jérôme wil scheiden, redt zij hem als hij zich weer tot over zijn oren in de nesten heeft gewerkt. Hij belooft haar zich vanaf nu als betrouwbare echtgenoot te gedragen. Wat wil zij dat graag geloven… Ondertussen bloeit er iets op tussen Jacques en Jenny, het zusje van Daniel, iets waar het meisje zich met man en macht tegen probeert te verzetten. Antoine bijt zich in die periode vast in zijn relatie met Rachel, ook al heeft de vrouw hem ervan verzekerd dat zij zich nooit helemaal wil overgeven aan een man.

“ ‘Mijn droom,’ zei ze plotseling, ‘mijn droom voor als ik oud ben, is een bordeel houden.’ ”

Het is duidelijk dat zij dingen voor hem achterhoudt en het duurt dan ook niet lang voordat zij aankondigt hem te zullen verlaten.

Het spreekuur
Oktober 1913. Vrouwen oefenen tijdens het spreekuur een erotiserende werking uit op de jonge arts Antoine Thibault, in die zin lijkt hij op zijn broertje. Jacques is al tien maanden spoorloos en men vermoedt dat hij niet meer leeft. Rumelles, afgezant van de Minister van Buitenlandse zaken, zwetst over een naderende oorlog. Maar dat soort figuren zien in alle signalen een bedreiging, daar is geen Triple Entente voor nodig. Antoine heeft wel wat anders te doen. Levens redden, accepteren dat hij als arts in bepaalde situaties machteloos moet toezien hoe mensen overlijden. Ook de oude Thibault bevindt zich in die laatste levensfase. Even nog bloeit er hoop op als Gisèle verschijnt. Ze studeert tegenwoordig in Londen en draagt een geheim waar Antoine alles voor zou geven het te weten. Als het jonge dochtertje van een collega op sterven ligt, wordt Antoine met een zwaar dilemma geconfronteerd: moet hij zijn geweten laten gelden en euthanasie plegen, of moet hij beantwoorden aan zijn beroepscode? En toch: “Wat een mooi beroep, zei hij bij zichzelf, potverdorie, wat een mooi beroep!”

La Sorellina
De oude Thibault is ongeneeslijk ziek. Nu hij nog enigszins bij zinnen is, vergaart hij de dienstmeisjes en zijn bedienden om zijn bed en neemt plechtig afscheid. Daarnaast bedenkt hij alvast hoe hij herdacht wil worden. Antoine verzorgt zijn vader zo goed en zo kwaad als het kan.
Op zeker moment wordt er een brief voor Jacques bezorgd, waarin een novelle van ene Jack Bauthy – pseudoniem van Jacques – wordt geanalyseerd door ene professor Jalicourt. Deze brengt Antoine op het spoor van zijn broertje die drie jaar geleden is verdwenen, nota bene die nacht dat hij Rachel uitzwaaide. Hij blijkt het in een heel andere richting te moeten zoeken dan het spoor waar Gise – La sorrelina, het zusje – hem op heeft gezet. Terwijl de oude Thibault zijn doodsstrijd levert, besluit Antoine zijn broer op te halen. In de trein naar Lausanne, waar Jacques inmiddels woont, leest hij de novelle La sorrelina. Het is een spiegel van hun leven zoals geleid in Parijs, en ineens vallen de schellen hem van de ogen. Nu pas begrijpt hij waarom vader er van overtuigd is dat Jacques zelfmoord heeft gepleegd.
Jacques is allerminst blij dat zijn vrijheid hem wordt ontnomen, maar besluit met Antoine mee te gaan, terug naar zijn hel, naar het ouderlijk huis in Parijs.

De dood van de vader
Beide broers arriveren op tijd, al zal Oscar Thibault zijn jongste zoon niet meer herkennen. Wonderbaarlijk knap heeft Martin du Gard de doodsstrijd van de oude man beschreven, tot in de kleinste details. Tot ieders verbazing weet Oscar iedere keer weer net voor de hemelpoort terug naar de aarde te ontsnappen; een hel voor de patiënt, en voor diens omgeving. Voor de tweede maal in zijn leven wordt Antoine voor het grote dilemma gesteld: euthanaseren of niet?
Na de dood van vader onderzoekt Antoine de paperassen van vader, bestudeert diens testament. Dan doet hij een verrassende ontdekking: vader heeft een dubbelleven geleid…
Deel 1 van ‘De Thibaults’ sluit af met een indringende discussie tussen de ongelovige Antoine en abbé Vécard. Opmerkelijk daarbij is dat in die tijd ook de katholieke kerk de gedachte aanhing dat de hele wereld om ons heen door God is geschapen uitsluitend en alleen om de mens te dienen, een gedachte die nu tot streng christelijke stromingen is beperkt.

Martin du Gard wist waarover hij schreef. Ook hij was afkomstig uit een uiterst welgesteld, streng katholiek milieu van magistraten en grootgrondbezitters. Vele jaren volgde hij lessen bij medicijnstudies. Hij werd sterk beïnvloed door Tolstoj, met name diens ‘Oorlog en vrede’. Ook nu, honderd jaar na verschijning van de eerste delen van ‘Les Thibaults’ is dit werk nog uitstekend te lezen, kaart het kwesties aan waar ook wij nog mee worstelen in de huidige tijd.